Nú er komið í ljós að dómsmálaráðuneytið hefur vitað mjög lengi að netsala eins og hún fer fram hérlendis hafi verið ólögleg (bréf dómsmálaráðherra til Félags atvinnrekenda 8.október 2021). Eigi að síður hefur ráðherra ekkert gert árum saman til að sporna við ólöglegu athæfi. Slík vinnubrögð eru ámælisverð og tilefni þess að forvarnarsamtök senda Stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis meðfylgjandi bréf. Nefndin hóf, af gefnu tilefni, í sumar frumkvæðisathugun vegna netsölu á áfengi. Ljóst er, að mati forvarnarsamtaka, að bæði stjórnsýslan og framkvæmdavaldið hefur brugðist mikilvægum skyldum sínum í þessum málum
Reykjavík 16. október 2024.
Erindi til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar Alþingis vegna nýrra gagna sem sýna verklag framkvæmdavalds í tengslum við netsölu áfengis, sem nefndin hefur til skoðunar. Um tvennt er að ræða, annars vegar nýtt frumvarp um vefverslun á áfengi og hins vegar ný gögn frá dómsmálaráðuneytinu um verklag í tengslum við ítrekaðar fyrirspurnir Félags atvinnurekenda.
Í frumvarpinu er fjallað um innlenda vefverslun sem geti bæði verið í eigu innlendra eða erlendra lögaðila. Í frumvarpinu er staðfest að sú netsala sem fer fram innanlands í dag, af lager sem er staðsettur á Íslandi, er smásala og hún er ólögleg. Hún er ólögleg þegar eigandi verslunar er erlendur lögaðili. Hún er einnig ólögleg þegar eigandi verslunar er innlendur lögaðili.
Í frumvarpinu segir m.a.
„Aftur á móti gerir löggjöfin ekki ráð fyrir að heimilt sé að starfrækja sambærilegar innlendar vefverslanir vegna þess einkaleyfisfyrirkomulags sem til staðar er. Þrátt fyrir það er starfræktur fjöldi innlendra vefverslana, ýmist í eigu innlendra eða erlendra lögaðila. Með frumvarpinu er stefnt að því að heimila sölu áfengis í gegnum innlenda vefverslun og marka fyrirkomulaginu lagalegan ramma, svo sem um hvernig staðið er að leyfisveitingu, hvernig eftirliti skuli háttað og um sölu og afhendingu áfengis sem keypt er.“
„Þrátt fyrir að gildandi áfengislöggjöf heimili ekki rekstur innlendra áfengisvefverslana hefur nokkur fjöldi slíkra vefverslana fest í sessi á síðast liðnum árum. Þessar innlendu áfengisverslanir eiga það sameiginlegt að vera með lager og starfsmenn á Íslandi, þó að eigandi verslananna sé eftir atvikum erlendur eða innlendur lögaðili.“
„Með því er ætlunin að bregðast við þeirri stöðu að fjöldi innlendra vefverslana selur áfengi til íslenskra neytenda í smásölu þrátt fyrir að ekki sé mælt fyrir um slíka starfsemi í áfengislöggjöf.“
„Frumvarpinu er ekki ætlað að stuðla að aukinni neyslu áfengis heldur að leggja til nýtt fyrirkomulag að lögum og þannig marka lagalegan ramma um það fyrirkomulag sem nú er til staðar án heimildar.“
„Frumvarpinu er ekki ætlað að hrófla við hlutverki Áfengis- og tóbaksverslunar ríkisins og felur ekki í sér beinar tillögur um breytingu á áfengisstefnu, áherslum í lýðheilsumálum eða tekjuöflunarkerfi ríkisins á þessu sviði.“
Á einum stað í texta er farið með rangfærslu um óvissu að okkar mati miðað við annað innihald frumvarpsins (kannski gleymdist að taka þetta út úr eldri útgáfu).
„Verði ekkert aðhafst mun áfram ríkja óvissa um lögmæti innlendra vefverslana með áfengi sem hvorki má telja ásættanlega stöðu fyrir hið opinbera né hinn almenna borgara.“
Að mati forvarnarsamtakanna hefur dómsmálaráðuneytið vitað mjög lengi að netsala eins og hún fer fram hérlendis hafi verið ólögleg. Eigi að síður hefur ráðherra ekkert gert árum saman til að sporna við ólöglegu athæfi. Slík vinnubrögð eru ámælisverð.
Varðandi vitneskju ráðuneytis og tímaramma skal rifjað upp að árið 2015 má sjá merki um samskipti ráðuneytisins við aðila utan þess um netsölu áfengis. Í svarbréfi ráðuneytisins stílað á Lögmenn Lækjargötu ehf. frá 4. desember 2015, undirritað af Hermanni Sæmundssyni og Þórunni J. Hafstein, er vísað til minnisblaðs lögmanna Lækjargötu dags. 21. ágúst 2015 varðandi það álitaefni hvort vefverslun með áfengi, hvort heldur í smásölu, heildsölu og umboðssölu gangi gegn einkaleyfi ÁTVR til sölu og afhendingu áfengis.
Í svarbréfinu tekur ráðuneytið fram að ..„almennt verði að líta svo á að ákvæði laga nr. 75/1998 taki til verslunar með áfengi og tóbak, óháð því hvort um er að ræða vefverslun eða annað form verslunar.“ Þá er spurningum fyrirspyrjanda í öllum tilvikum svarað á þann hátt ..“að öðrum en ÁTVR er óheimilt að selja eða afhenda áfengi í smásölu.“ Í lok bréfs er hnykkt á þessu sbr. „Ef um er að ræða afhendingu áfengis í smásölu til neytenda þarf afhendingin að eiga sér stað fyrir tilstilli ÁTVR.“
Eins og rakið var í punktum sem fulltrúar forvarnarsamtaka afhentu stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd á fundi þann 18. september 2024 og finna má á www.foreldrasamtok.is, þá eru spurnir af því að til séu álit, jafnvel nokkur, í dómsmálaráðuneyti og jafnvel fjármála- og efnahagsráðuneyti sem sýni að netsalan sem fer fram á Íslandi sé ólögleg. Gögn hafi jafnvel farið á milli ráðuneytanna, en setið sé á þeim. Við
teljum eðlilegt að stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd kalli eftir því hjá ráðuneytinu hvort slík gögn séu til. Því ef stjórnsýslan á til gögn samin innan ráðuneytis eða utan, þar sem færð eru rök fyrir því að netsalan sé ólögleg og lykilráðherrar hafi ekki brugðist við árum saman, eru það viðbótarrök um að vinnubrögð ráðherra hafi verið óeðlileg og óásættanleg í þessu máli.
Ný gögn frá dómsmálaráðuneytinu um verklag
Okkur hafa borist ný gögn frá dómsmálaráðuneytinu sem við teljum að nefndinni beri að skoða. Þau bárust okkur þann 25. september 2024 í kjölfar kæru okkar til Úrskurðarnefndar um upplýsingmál þann 10. september 2024. Kæran var reist á svarleysi dómsmálaráðuneytis við fyrirspurnum okkar frá 10. maí 2024 og ítrekun frá 30. júlí 2024.
„Vísað er til erindis þíns, dags. 10. maí 2024, þar sem óskað er upplýsinga um hvort dómsmálaráðuneytinu hafi borist erindi eða fyrirspurnir frá Félagi atvinnurekenda um svör um lögmæti fyrirkomulags netsölu áfengis á Íslandi þar sem þremur mismunandi útfærslum er lýst, auk afrita af erindunum og svara ráðuneytisins við þeim.
Dómsmálaráðuneytinu hafa borist erindi frá Félagi atvinnurekenda um lögmæti fyrirkomulags netsölu áfengis á Íslandi þar sem þremur mismunandi útfærslum er lýst. Afrit af erindunum eru hér í viðhengi, auk svars ráðuneytisins til Félags atvinnurekenda.“
Gögnin, sem eru rakin hér neðar, varpa ljósi á samskipti Félags atvinnurekenda, fjármála- og efnahagsráðuneytis og dómsmálaráðuneytis.
Þá er hér einnig vísað til annarra gagna sem mikilvæg eru þegar rakið er hvernig verklag og starfshætti ráðherrar hafa sýnt varðandi fyrirkomulag netsölu áfengis á Íslandi. Forvarnarsamtökin telja gögnin sýna að ráðherrarnir hafi sýnt ámælisvert athafnaleysi og tómlæti á sínu málasviði. Þeir hafi ekki sinnt leiðbeiningarskyldu sinni og sýnt óeðlilega og óvandaða stjórnsýsluhætti í málinu.
Aðdragandi
Þann 20. mars 2024 óskuðu fulltrúar forvarnasamtaka eftir því að stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis tæki upp til skoðunar þá stöðu sem nú ríkir vegna svokallaðrar netsölu áfengis innanlands í ljósi þess að stjórnsýslan s.s. lykilráðherrar og lykilstofnanir hafi ekki brugðist við henni í áravís. Samtökin hafa leitað til fjölda aðila innan stjórnsýslunnar til að freista þess að fá málið skoðað án árangurs þar til okkur var bent á að stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis er sérstaklega ætlað að kanna ákvarðanir einstakra ráðherra eða verklag þeirra sem ástæða þykir til að athuga á grundvelli þess eftirlitshlutverks sem Alþingi hefur gagnvart framkvæmdarvaldinu. Þá getur nefndin fjallað um málefni Stjórnarráðsins í heild.
Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins kærði tvær netsölur 16. júní 2020 til lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu. Málið hefur verið til skoðunar hjá embættinu í ríflega 4 ár og er enn í vinnslu.
Sökum viðbragðsleysis ráðherra um lögmæti netverslana hefur fjöldi netverslana hafið starfsemi og selt og afhent áfengi í smásölu beint til neytenda á nokkrum mínútum frá því að pöntun var gerð. Þessi staða hefði ekki komið til ef yfirvöld hefðu brugðist við. Nú síðast hóf öflug verslun með rótgróna stöðu á íslenskum matvörumarkaði, Hagkaup, áfengissölu innanlands. Stöðuna má kalla „villta vestrið“ svo gripið sé beint niður í erindi Félags atvinnurekenda til Jóns Gunnarssonar, innanríkisráðherra, frá 15. desember 2021 og getið er hér neðar.
Að okkar mati er netsalan eins og hún fer nú fram á Íslandi á skjön við lög. Nýlegt frumvarp dómsmálaráðherra sem var birt í samráðsgátt 30. september 2024 staðfestir það mat. Við höfum samt skilning á því að nefndin nýti ekki tíma sinn til að skoða lagalega stöðu sjálfrar netsölunnar.
Við teljum, óháð lagalegri stöðu netsölunnar, rétt og nauðsynlegt að stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd skoði ákvarðanir og verklag fjármála- og efnahagsráðherra og dómsmálaráðherra í ljósi þess eftirlitshlutverks sem Alþingi hefur gagnvart framkvæmdarvaldinu.
Ráðherrar bera ákveðnar skyldur á grunni þeirra laga sem undir þeirra málefnasvið heyrir s.s. um sölu áfengis. Ráðherrar hafa skyldur til að leiðbeina um réttaróvissu á sínu málefnasviði. Þeir hafa yfirstjórnar- og eftirlitsskyldur. Skoða verður hvort ákvarðanir og verklag ráðherranna, um að grípa ekki inn í ástandið heldur leyfa því að viðgangast og þannig skapa „villta vestrið“, hafi verið eðlilegt á þessum tíma m.a. í ljósi leiðbeiningar-, eftirlits- og yfirstjórnarskyldna.
Í stað þess að sinna skyldum sínum hafa ráðherrar ekkert gert. Þeir hafa ekki beitt því eftirliti sem þeim er unnt samkvæmt lögum að mati forvarnarsamtakanna. Þeir hafa ekki svarað fyrirspurnum um málið og er þar nærtækast að benda á ítrekaðar fyrirspurnir Félags atvinnurekenda árið 2021. Ráðherrar hafa þannig vikið sér undan leiðbeiningarskyldu sinni.
Teljum við að nefndinni beri að hafa til hliðsjónar lög um um Stjórnarráð Íslands nr. 115/2011 sem tilgreina að ráðherrar beri ábyrgð á málefnasviðum sínum. Séu mál alvarleg þá megi samkvæmt lögum um ráðherraábyrgð nr. 4/1963 krefja ráðherra ábyrgðar fyrir sérhver störf eða vanrækt starfa, er hann hafi orðið sekur um, ef málið er svo vaxið, að hann hafi annaðhvort af ásetningi eða stórkostlegu hirðuleysi farið í bága við stjórnarskrá lýðveldisins eða önnur landslög.
Fjármála- og efnahagsráðherra
Fjármála- og efnahagsráðuneyti barst erindi Félags atvinnurekenda varðandi lögmæti netverslunar með áfengi og eyðingu óvissu í viðskiptum þar sem spurt er sérstaklega um lögmæti þriggja útfærslna á netverslun með áfengi. Erindið barst dags. 9. ágúst 2021og svo ítrekun dags. 25. ágúst 2021.
Erindi Félags atvinnurekenda dags. 9. ágúst 2021 til fjármála- og efnahagsráðuneytis, stílað á Guðmund Árnason, ráðuneytisstjóra.
Ítrekunarerindi Félags atvinnurekenda dags 25. ágúst 2021 til fjármála- og efnahagsráðuneytis, stílað á Guðmund Árnason ráðuneytisstjóra.
Erindi dómsmálaráðuneytis 27. ágúst 2021 til fjármála- og efnahagsráðuneytis (sent FA einnig)
Í svari fjármála- og efnahagsráðuneytisins er málið fært yfir til dómsmálaráðuneytis á grunni 2. mgr. 7. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993, en hún segir „Berist stjórnvaldi skriflegt erindi, sem ekki snertir starfssvið þess, ber því að framsenda erindið á réttan stað svo fljótt sem unnt er.“
Forvarnarsamtök gera athugasemdir við að fjármála- og efnahagsráðuneyti vísi málinu alfarið frá sér yfir til annars ráðuneytis í ljósi þess að a) fjármála- og efnahagsráðherra fer með lög um verslun með áfengi og tóbak nr. 86/2011 þar sem segir í 3. gr. „[Ráðherra] 1) fer með yfirstjórn á smásölu áfengis og heildsölu tóbaks og framkvæmd laga þessara.“
Og b) fjármála- og efnahagsráðherra fer með og hefur einnig eftirlitsheimildir á grunni skatta- og tolla á grunni áfengislaga nr. 75/1998 samkvæmt 4. gr. „Lögregla, tollgæsla og skattyfirvöld annast eftirlit með þeim sem hafa leyfi til atvinnustarfsemi samkvæmt lögum þessum. … 2“
Fjármála- og efnahagsáðherra stöðvar málaferli ÁTVR og beitir ekki eftirlitsskyldu
Í máli þessu er stundum vitnað til þess er ÁTVR sótti mál gegn netsölum fyrir dóm á sínum tíma. Niðurstaða Héraðsdóms þann 18. mars 2022 var sú að málatilbúnaðurinn var haldinn annmörkum og var málinu því vísað frá.
Í kjölfarið ákvað fjármála- og efnahagsráðherra Bjarni Benediktsson að stöðva málareksturinn með því að kveðast ekki sjá ástæðu til þess að áfrýja úrskurði Héraðsdóms til Landsréttar. Vísaði hann til dómsmálaráðuneytis varðandi skoðun á löggjöfinni í stað þess að grípa frekar inn í þessa atburðarrás.
Í stað þess að standa með ÁTVR sem undir ráðherra heyrði kaus ráðherra að gera ÁTVR umboðslaust. Þannig stöðvaði ráðherra að láta á málið reyna fyrir Landsrétti. Vísaði því með almennum hætti til annars ráðherra, dómsmálaráðherra. Að mati forvarnarsamtaka sýndi ráðherra þannig tómlæti og vanrækslu gagnvart málaflokki sem undir hann heyrir.
Í svari dómsmálaráðuneytis til forvarnarsamtaka þann 22. apríl 2024 sem varða athafnaskyldu ráðherra er einmitt vísað til þessarar niðurstöðu á eftirfarandi hátt.
„Um sölu áfengis gilda bæði áfengislög nr. 75/1998 og lög 86/2011 um verslun með áfengi og tóbak. Vegna þeirrar netsölu sem vísað er til í erindinu hefur áfengis- og tóbaksverslun ríkisins höfðað dómsmál á hendur tveimur fyrirtækjum. Málunum var vísað frá héraðsdómi og hefur hvorki ÁTVR né fjármálaráðherra hafst frekar að, eftir því sem næst verður komist.“
Þá telja forvarnarsamtök að fjármála- og efnahagsráðherra hafi látið hjá líða að sinna eftirlitsskyldu sinni til marga ára því samkvæmt 4 gr. áfengislaga hefur hann eftirlitskyldu í gegnum tollgæslu og skattayfirvöld. „Lögregla, tollgæsla og skattyfirvöld annast eftirlit með þeim sem hafa leyfi til atvinnustarfsemi samkvæmt lögum þessum. … 2)“
Ekki er að sjá að ráðherra hafi beitt því eftirliti sem undir hann fellur. Er það ámælisvert.
Dómsmálaráðherra
Eins og fyrr er rakið sendi Félag atvinnurekenda erindi um lögmæti netverslunar með áfengi til fjármála- og efnahagsráðherra 9. ágúst 2021, ítrekun 25. ágúst 2021 og fékk svar frá FJR um að ráðuneytið hefði framsent erindið til dómsmálaráðuneytis 27. ágúst „til þóknanlegrar meðferðar“.
Erindi Félags atvinnurekenda þann 5. október 2021, stílað á Hauk Guðmundsson ráðuneytisstjóra.
Svar dómsmálaráðuneytis þann 8. október 2021 til Félags atvinnurekenda, stílað til Ólafs Stephensen framkvæmdastjóra FA.
Erindi Félags atvinnurekenda til dómsmálaráðuneytis 12. október 2021, stílað á Hauk Guðmundsson ráðuneytisstjóra.
Erindi Félags atvinnurekenda til dómsmálaráðuneytis 15. desember 2021, stílað á Hauk Guðmundsson ráðuneytisstjóra.
Erindi Félagi atvinnurekenda til dómsmálaráðuneytis 15. desember 2021, stílað á Jón Gunnarsson innanríkisráðherra.
Árið 2022 kemur Félag atvinnurekenda inn á svarleysi dómsmálaráðuneytis í umsögn til Alþingis þann 22. mars 2022.
Í umsögninni segir:
„FA hefur gert ítrekaðar tilraunir til að fá dómsmálaráðuneytið til að svara spurningum um lögmæti þeirra þriggja mismunandi útfærslna á vefverzlun sem litið hafa dagsins ljós. Í fyrsta lagi er um að ræða fyrirtæki með heimilisfesti á Íslandi, í öðru lagi vefverzlanir með staðfestu í öðru ríki Evrópska efnahagssvæðisins og í þriðja lagi vefverzlanir með staðfestu í ríkjum utan EES, til dæmis Bretlandi. Í öllum tilvikum eru starfrækt vöruhús á Íslandi, sem vörur eru afhentar úr. Svör ráðuneytisins hefur mátt skilja svo að innlend vefverzlun sé óheimil að óbreyttum lögum, en ekki hafa verið gefin skýr svör varðandi önnur rekstrarform.“
Stjórnvöld hundsa leiðbeiningarskyldu á sínu málasviði
Eins og sjá má hefur Félag atvinnurekenda margoft kallað eftir leiðbeiningum frá ráðuneytum og ráðherra. Beiðnirnar voru hundsaðar og svör ekki gefin. Þannig var sýnd vanræksla og tómlæti.
Hér eru raktar helstu samskipti hvað þetta varðar:
Úr erindi FA til fjármála- og efnahagsráðuneytis 9. ágúst 2021.
„Svara við þessum spurningum er óskað innan tveggja vikna frá dagsetningu bréfs þessa, enda eru umtalsverðir hagsmunir í húfi. Telji fjármála- og efnahagsráðuneytið önnur ráðuneyti betur til þess fallin að svara þessum einföldu spurningum mælist FA eindregið til þess að erindi þetta verði áframsent með hraði og afgreitt fljótt og vel. Eins og áður segir hafa félagsmenn FA áhuga á að taka þátt í þeirri samkeppni sem hafin er í netverzlun með áfengi, en telja mikilvægt að hafa vissu fyrir því að þeir starfi innan ramma laga og reglna og eigi ekki von á inngripum stjórnvalda.“
Úr erindi FA til fjármála- og efnahagsráðuneytis 25. ágúst 2021.
„Í þessu máli er sú afar sérkennilega staða uppi, eins og rakið var í fyrra erindi FA, að fjármála- og efnahagsráðherra segir að netverzlun með áfengi sé lögleg, en undirstofnun ráðuneytisins, Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins, er á öðru máli og hefur kært netverzlanir til löggæzlu- og skattayfirvalda. Jafnt fyrir ný fyrirtæki, sem vilja hasla sér völl á þessum markaði, og fyrir núverandi innflytjendur og framleiðendur áfengis, sem telja sér ekki annað fært en að bregðast við nýrri samkeppni, er óvissa í þessum efnum bagaleg.
Hér skal fyrra erindi FA til ráðuneytisins ítrekað og farið fram á skýr svör við þeim spurningum, sem félagið hefur sett fram. Jafnframt er gerður sá fyrirvari, líkt og í fyrra erindi, að telji ráðuneytið sig einhverra hluta vegna ekki rétta stofnun innan stjórnsýslunnar til að svara þessum spurningum, geri það gangskör að því að áframsenda erindið og afla svara fljótt og vel til að tryggja öryggi og fyrirsjáanleika í viðskiptum. Ekki er úr vegi að minna ráðuneytið á 1. mgr. 7. gr. stjórnsýslulaga, um leiðbeiningarskyldu stjórnvalda, og 2. mgr. sömu greinar, um skyldu stjórnvalda til að áframsenda erindi svo fljótt sem unnt er.“
Úr erindi FA til dómsmálaráðuneytis 5. október 2021
„Hér skal þess getið til upprifjunar, að erindi FA til stjórnarráðsins fjallar um það sérkennilega óvissuástand, sem nú er uppi á áfengismarkaði. Brýnt er að ráðuneytið svari erindi í þágu öryggis og fyrirsjáanleika í viðskiptum.“
„Eins og bent hefur verið á í fyrri erindum til stjórnarráðsins er þetta óvissuástand óþolandi fyrir fyrirtæki sem starfa á áfengismarkaðnum eða horfa til þess að hasla sér þar völl.“
„Í upphaflegu erindi til fjármálaráðuneytisins 9. Ágúst var þess farið á leit að ráðuneytið svaraði spurningum FA um lögmæti netverzlunar með áfengi innan tveggja vikna, enda væru umtalsverðir hagsmunir í húfi. Dómsmálaráðuneytið hefur nú haft málið til meðferðar í fimm vikur án þess að nokkur svör hafi borizt. FA ítrekar að þetta ástand er afar bagalegt fyrir fyrirtæki sem starfa á áfengismarkaðnum eða hyggjast hefja netverzlun með áfengi. Að mati félagsins er útilokað að gefa þessum fyrirtækjum þau svör að þau verði að bíða niðurstöðu þeirra málaferla sem ÁTVR stendur nú fyrir, enda getað þau tekið einhver ár.
Ekki ætti að þurfa að minna ráðuneytið á þá ótvíræðu leiðbeiningarskyldu sem þar ber skv. 1. Mgr. 7. Gr. stjórnsýslulaga: „Stjórnvald skal veita þeim sem til þess leita nauðsynlega aðstoð og leiðbeiningar varðandi þau mál sem snerta starfssvið þess.“ „
„Svara við þessum spurningum er óskað innan tveggja vikna frá dagsetningu bréfs þessa, enda eru umtalsverðir hagsmunir í húfi og áframhaldandi óvissa veldur hópi fyrirtækja æ meira tjóni. Eins og áður segir hafa félagsmenn FA áhuga á að taka þátt í þeirri samkeppni sem hafin er í netverzlun með áfengi, en telja mikilvægt að hafa vissu fyrir því að þeir starfi innan ramma laga og reglna og eigi ekki von á inngripum stjórnvalda. Þeir eiga skýlausan rétt á leiðbeiningum ráðuneytisins.“
Úr erindi FA til dómsmálaráðuneytis 12. október 2021.
„Óvissan, sem þessi mál eru í, er einkar bagaleg fyrir félagsmenn FA, bæði þá sem hugsa sér til hreyfings á áfengismarkaðnum og þá sem hafa starfað þar um lengri tíma. Í því samhengi verður að ítreka leiðbeiningarskyldu stjórnvalda þegar að því kemur að aðstoða borgarana við að átta sig á þeim almennu leikreglum sem gilda í samfélaginu. Þá verður að undirstrika að hér er ekki um það að ræða að verið sé að biðja ráðuneytið að leysa úr ágreiningi eða úrskurða um gildi laga gagnvart stjórnarskrá. Dæmi þess að stjórnvöld gefi út leiðbeiningar um gildi laga og hvernig borgararnir geti hagað sér innan ramma þeirra eru fjölmörg enda er slíkt í samræmi við góða og vandaða stjórnsýsluhætti. Að láta stórar atvinnugreinar vaða í reyk og svælu í lagalegri óvissu án þess að vísa þeim leið er hins vegar dæmi um hið gagnstæða.“
Úr erindi FA til dómsmálaráðuneytis 15. desember 2021.
„Óvissan, sem þessi mál eru í, er einkar bagaleg fyrir félagsmenn FA, bæði þá sem hugsa sér til hreyfings á áfengismarkaðnum og þá sem hafa starfað þar um lengri tíma. Í því samhengi verður að ítreka leiðbeiningarskyldu stjórnvalda þegar að því kemur að aðstoða borgarana við að átta sig á þeim almennu leikreglum sem gilda í samfélaginu. Þá verður að undirstrika að hér er ekki um það að ræða að verið sé að biðja ráðuneytið að leysa úr ágreiningi eða úrskurða um gildi laga gagnvart stjórnarskrá. Dæmi þess að stjórnvöld gefi út leiðbeiningar um gildi laga og hvernig borgararnir geti hagað sér innan ramma þeirra eru fjölmörg enda er slíkt í samræmi við góða og vandaða stjórnsýsluhætti. Að láta stórar atvinnugreinar vaða í reyk og svælu í lagalegri óvissu án þess að vísa þeim leið er hins vegar dæmi um hið gagnstæða.“
Úr erindi FA til innanríkisráðherra Jóns Gunnarssonar 15. desember 2021.
„FA vísar jafnframt til svarbréfs síns frá 12. október sl., þar sem FA lýsti sig reiðubúið að taka þátt í slíkri heildarendurskoðun á lagarammanum um sölu, markaðsetningu og gjaldtöku af áfengi ásamt ráðuneytinu og öðrum hagsmunaaðilum. Ekki hafa borizt viðbrögð frá ráðuneytinu við því erindi.“
„Þrátt fyrir ítrekaðar kærur Áfengis- og tóbaksverzlunar ríkisins (ÁTVR) hafa löggæzlu- og skattayfirvöld ekki gripið inn í þessa starfsemi.
Félagsmenn FA hafa sýnt því áhuga að starfrækja netverzlanir með áfengi. Sumir vegna þess að þeir telja nauðsynlegt að bregðast við þeirri samkeppni, sem felst í sölu áfengis á netinu, en aðrir hafa hug á að koma nýir inn á áfengismarkaðinn og sjá tækifæri í því að þurfa ekki að sæta flóknum reglum og skilmálum ÁTVR um hvernig koma megi vörum í sölu. Fyrirtækin hafa viljað fá vissu fyrir því að þau starfi innan ramma laga og reglna, ekki sízt vegna kæra og málshöfðana ÁTVR á hendur netverzlunum. FA sendi því fjármála- og dómsmálaráðuneyti ítrekaðar fyrirspurnir um lögmæti ofangreindra þriggja birtingarmynda netverzlunar (9. og 2. ágúst og 5. október sl.) en fékk einungis skýrt svar við einni spurningu í áðurnefndu bréfi ráðuneytisins frá 8. október; ráðuneytið telur samkvæmt því innlenda netverzlun ekki heimila að óbreyttum lögum.
Með áðurnefndu erindi 12. október sl. ítrekaði FA spurningar sínar og rökstuddi af hverju ráðuneytinu bæri skylda til að svara þeim, en hefur ekki fengið svör. „
„FA óskar eftir fundi með ráðherra hið fyrsta til að ræða þessi mál og hvernig ýta má úr vör vinnu við heildarendurskoðun áfengislöggjafarinnar. Félagið óskar jafnframt svars við þessari beiðni.“
Eina svarið sem Félag atvinnurekenda hefur fengið við margítrekuðum spurningum til ráðuneyta er svarbréf dómsmálaráðuneytis frá 8. október 2021. Þar segir m.a.
„Smásala áfengis er nú einungis heimil Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins sem hefur einkaleyfi til slíkrar starfsemi samkvæmt 1. mgr. 10. gr. laganna og 1. mgr. 7 gr. laga nr. 86/2011 um verslun með áfengi og tóbak. Í síðastnefndum lögum er ítarlega fjallað um einkaleyfi Áfengis og tóbaksverslunar ríkisins ásamt hlutverki og verkefnum verslunarinnar. Er enn fremur skýrt markmið laganna að skilgreina umgjörð um smásölu áfengis og heildsölu tóbaks sem byggist á bættir lýðheilsu og samfélagslegri ábyrgð.“
„Að lokum tekur ráðuneytið fram að leiðbeiningarskylda þess nær almennt ekki til lögskýringa í tengslum við öll þau lagalegu álitaefni sem kunna að rísa á grundvelli laga sem undir ráðuneytið keyrir. Séu uppi vafaatriði um túlkun laga við afgreiðslu einstaka mála, sem eftir atvikum geta verið til meðferðar hjá viðeigandi eftirlitsstjórnvöldum, verða þau stjórnvöld sem um þau fjalla að taka afstöðu til þeirra og að endingu er það dómstóla að skera úr um ágreining sem kann að vera uppi.“
Að mati forvarnarsamtaka getur stjórnvald ekki skýlt sér á bak við að kæra ÁTVR hafi legið hjá lögreglu á þessum tíma og þess vegna komið sér undan því að svara síendurteknum og réttmætum spurningum Félags atvinnurekenda um lögmætið. Kæra ÁTVR á hendur netsölum snerist ekki um málefni einstaklings eða stjórnarskrá, sem hefði ef til vill réttlætt svarleysi ráðuneyta, heldur um almenna lagaramma og almennar leikreglur. Forvarnarsamtök eru sammála Félagi atvinnurekenda um að ráðuneytum bar skylda til þess að veita leiðbeiningar varðandi lögmæti þriggja útfærslna á netverslun í samræmi við fyrirspurnir félagsins um almennan lagaramma og leikreglur fyrir stóra atvinnugrein. Það var ekki gert og er það ámælisvert.
Niðurlag
Forvarnarsamtökin vilja koma því á framfæri við nefndina að netsalan, eins og hún er stunduð á Íslandi, samræmist ekki þeim markmiðum sem sett voru í lýðheilsustefnu til ársins 2030 samþykkt á Alþingi 12. júní 2021, um að stjórnvöld hafi lýðheilsu að leiðarljósi við alla áætlanagerð og stefnumótun og að Íslendingar verði meðal fremstu þjóða í lýðheilsustarfi sem byggist á bestu vísindaþekkingu og reynslu. Netsalan er í andstöðu við markað lýðheilsustefnu og grefur undan þeim árangri sem Íslendingar hafa náð í forvörnum m.a. gagnvart börnum og ungmennum á síðustu árum. Þá er hún í andstöðu við leiðbeiningar Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar um að einkasala ríkja á áfengi sé ein besta forvörnin og hvetur stofnunin þau ríki sem hafa ekki einkasölu til þess að taka hana upp.
Í ofangreindum gögnum hefur m.a. verklag dómsmálaráðherra og fjármála- og efnahagsráðherra, varðandi fyrirkomulag netsölu áfengis á Íslandi, verið rakið. Forvarnarsamtökin telja gögnin sýna að ráðherrarnir hafi algerlega brugðist í alvarlegu og mikilvægu lýðheilsu- og samfélagsmáli. Þeir hafi stundað óeðlilega og óvandaða stjórnarhætti.
Virðingarfyllst,
Árni Einarsson, framkvæmdastjóri Fræðslu og forvarna-félags áhugafólks um forvarnir og heilsueflingu, Árni Guðmundsson, formaður Foreldrasamtaka gegn áfengisauglýsingum, Aðalsteinn Gunnarsson framkvæmdastjóri IOGT og Hildur Helga Gísladóttir, fulltrúi SAFF-Samstarfs félagasamtaka í forvörnum
Gögn (8 viðhengi):
Frumvarp dómsmálaráðherra í samráðsgátt 30.september 2024
Opinberir punktar fyrir fund með stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis, 18. september 2024
Mynd af vef Alþingis
Stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis
Við erum frá hópi fólks sem í eru forystumenn forvarnarsamtaka og fleira lýðheilsuþenkjandi fólk.
Í mars óskuðum við skriflega eftir því að stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd tæki málið til skoðunar. Þar röktum við af hverju við teljum netsöluna, eins og hún er stunduð á Íslandi, vera ólöglega.
Við höfum nýlega, ásamt fjölda heilbrigðisstétta, sent áskorun til yfirvalda þar sem félögin skora á yfirvöld að m.a. hvika í engu frá samþykktri lýðheilsustefnu til ársins 2030 og markmiðum gildandi laga um um einkasölu ÁTVR á áfengi.
Félögin eru:
Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga, Félag lýðheilsufræðinga, Félag sjúkraþjálfara, Ljósmæðrafélag Íslands, Læknafélag Íslands, Sálfræðingafélag Íslands, Sjúkraliðafélag Íslands, Félagsráðgjafafélag Íslands. Lyfjafræðingafélag Íslands, Félag áfengis- og vímuefnaráðgjafa, SÁÁ, Fræðsla og forvarnir-félag áhugafólks um forvarnir og heilsueflingu, Foreldrasamtök gegn áfengisauglýsingum, IOGT á Íslandi og SAFF-Samstarf félagasamtaka í forvörnum.
Við teljum að með afskiptaleysi yfirvalda, bæði ráðuneyta og lögreglu, sé verið að mylja niður einkasölu áfengis á Íslandi. Mylja undan lögum sem byggja á lýðheilsu, rannsóknum og gagnreyndir þekkingu. Í stað þess að fara í málið að framanverðu, með umræðum um kosti og galla og eftir atvikum lagabreytingu, eigi að fara í málið að aftanverðu. Valdhafar leyfi ólöglegum netsölum að spretta upp, gera lítið sem ekkert í því, láta netsöluna þá hreiðra um sig og svo eigi að lögleiða þá stöðu. Eins og þið vitið er slík lögleiðing komin fram á þingmálaskrá vetrarins. Að okkar mati er þetta bæði lögbrot og algerlega siðlaust. Þetta er ekki heiðarleg og réttlætanleg aðferð. Aðferðin er þekkt innan m.a. tóbaks- og áfengisiðnaðarins, þeir spila á kerfið, play by the playbook.
Lögbrotið
Við viljum ekki nota mikið af dýrmætum tíma í umræður um lögbrotið sjálft. Bæði lög og stefnur eru skýrar. Í stuttu máli þá fer hér fram lögbrot því um smásölu er að ræða þegar varan er seld af lager innanlands á nokkrum mínútum til neytenda. Alveg eins og þegar pantaður er matur á netinu hjá Kentucky Fried Chicken og Tokyo Sushi og hann afhentur nokkrum mínútum seinna.
Ekki er um innflutning til eigin nota að ræða, þá væri lager sem selt er af ekki innanlands. Þá er salan á skjön við lýðheilsustefnuna sem allir þingmenn samþykktu fyrir ekki löngu. Ef salan væri lögleg þá þyrfti væntanlega dómsmálaráðherra ekki að flytja mál til að lögleiða söluna og ekkert slíkt mál væri á þingmálaskrá.
Stjórnsýslan
Við höfum áhuga á að ræða við ykkur um stjórnsýsluna og ráðherraábyrg. Skoða verði lög um verslun með áfengi og tóbak nr. 86/2011 sem heyra að mestu undir málefnasvið fjármála- og efnahagsráðherra og áfengislög nr. 75/1998 sem heyra að mestu undir málefnasvið dómsmálaráðherra. Þessir ráðherra hafa eftirlitsskyldu gagnvart lögunum í gegnum lögregluna, skatt og toll.
Þá sé brýnt að kryfja lög um Stjórnarráð Íslands nr. 115/2011 og lög um ráðherraábyrgð nr. 4/1963 í þessu samhengi. Samkvæmt lögum um Stjórnarráð Íslands nr. 115/2011 bera ráðherrar ábyrgð á málefnasviðum sínum. Ráðherrar bera athafnaskyldu gagnvart því að farið sé að lögum á málefnasviðum sem undir þá heyra. Þeim ber með öðrum orðum lagaleg skylda til viðbragða ef lögum er ekki framfylgt.
Í lögum um ráðherraábyrgð nr. 4/1963. Þar segir að krefja megi ráðherra ábyrgðar fyrir sérhver störf eða vanrækt starfa, er hann hafi orðið sekur um, ef málið er svo vaxið, að hann hafi annaðhvort af ásetningi eða stórkostlegu hirðuleysi farið í bága við stjórnarskrá lýðveldisins eða önnur landslög.
Fjármála- og efnahagsráðherrann
Fjármála- og efnahagsráðherra hefur vanrækt skyldu sína með því að beita sér ekki á málasviði sínu í fjölmörg ár. Til dæmis þegar ÁTVR sótti mál gegn netsölum fyrir dóm á sínum tíma. Niðurstaða Héraðsdóms var sú að málatilbúnaðurinn var haldinn annmörkum og var málinu því vísað frá án efnislegrar niðurstöðu.
Fram kom að fjármála- og efnahagsráðherrann stöðvaði málareksturinn, kvaðst ekki sjá ástæðu til þess að grípa frekar inn í atburðarásina með því að t.d. kæra úrskurð Héraðsdóms til Landsréttar eða grípa til aðgerða með öðrum hætti. Í fjölmiðlum sagði ráðherra m.a. „Ég myndi frekar leggja áherslu á að ræða með dómsmálaráðuneytinu þörfina fyrir að skoða löggjöfina og skýra leikreglurnar heldur en að grípa frekar inn í þessa atburðarás.“
Þetta var alvarlegt í ljósi ábyrgðar ráðherra á málaflokknum og þess að almennt er ekki véfengt að netverslun með lager innanlands er ekki leyfileg, sbr. afdráttarlausan dóm innan EES. Ráðherrann stóð ekki með ÁTVR í málinu heldur vísaði á annan ráðherra, dómsmálaráðherra.
Héraðsdómur vísað málinu frá á grunni þess að ÁTVR væri ekki eftirlitsaðili í þessu máli. Dómsmálaráðuneyti og fjármála- og efnahagsráðuneyti eru eftirlitsaðilar í gegnum lögreglu, toll og skatt samkvæmt lögunum. Fjármála- og efnahagsráðherra hefur ekki beitt sínum eftirlitsheimildum, svo vitað sé, hjá skatti og tolli eins og honum bar skylda til að gera.
Dómsmálaráðherra
Félag atvinnurekenda, FA, lagði fram fyrirspurnir til fjármála- og efnahagsráðuneytis um lögmæti þriggja útfærsla af netsölu 9. ágúst 2021.
1) Er netverzlun áfengisframleiðenda með staðfestu á Íslandi, líkt og fer fram á bjorland.is, í samræmi við lög? 2) Er netverzlun fyrirtækis með staðfestu í öðru EES-ríki, sem afhendir vörur til neytenda beint úr vöruhúsi á Íslandi, í samræmi við lög? 3) Er netverzlun fyrirtækis með staðfestu í ríki utan Evrópska efnahagssvæðisins (t.d. Bretlandi) sem afhendir vörur til neytenda beint úr vöruhúsi á Íslandi, í samræmi við lög?
Fjármála- og efnhagsráðuneytið bað dómsmálaráðuneytið um að svara, sem það gerði ekki, samkvæmt upplýsingum FA því FA dregur fram, í umsögn til Alþingis 22. mars 2022, að dómsmálaráðuneytið hafi ekki svarað þeim neinu varðandi lögmætið þrátt fyrir ítrekaðar fyrirspurnir.
“FA hefur gert ítrekaðar tilraunir til að fá dómsmálaráðuneytið til að svara spurningum um lögmæti þeirra þriggja mismunandi útfærslna á vefverzlun sem litið hafa dagsins ljós. Í fyrsta lagi er um að ræða fyrirtæki með heimilisfesti á Íslandi, í öðru lagi vefverzlanir með staðfestu í öðru ríki Evrópska efnahagssvæðisins og í þriðja lagi vefverzlanir með staðfestu í ríkjum utan EES, til dæmis Bretlandi. Í öllum tilvikum eru starfrækt vöruhús á Íslandi, sem vörur eru afhentar úr. Svör ráðuneytisins hefur mátt skilja svo að innlend vefverzlun sé óheimil að óbreyttum lögum, en ekki hafa verið gefin skýr svör varðandi önnur rekstrarform.“
Dómsmálaráðherra hefur því vanrækt skyldu sína ef rétt er að fyrirspurn í mikilvægu samfélags- og lýðheilsumáli hafi verið látin liggja án svara.
Við gefum FA líka falleinkunn, því okkur sýnist að þeir beittu sér ekkert frekar til að fá svör. Þeir kærðu t.d. ekki málið til Úrskurðarnefndar um upplýsingamál, fóru ekki með það til Umboðsmanns Alþingis svo við sjáum. Við höfum hins vegar kært til nefndarinnar og bað nefndin dómsmálaráðuneytið um að taka „ákvörðun um afgreiðslu hennar eins fljótt og við verður komið og ekki síðar en 25. september næstkomandi.“
Við sendum bæði dómsmálaráðherra og fjármála- og efnahagsráðherra erindi þann 20. mars þar sem við óskuðum skriflegra skýringa á athafnaleysi ráðherra á málefnasviði sínu.
Dómsmálaráðherra svaraði og gaf boltann á fjármála- og efnahagsráðherra með þessum orðum „Vegna þeirrar netsölu sem vísað er til í erindinu hefur áfengis- og tóbaksverslun ríkisins höfðað dómsmál á hendur tveimur fyrirtækjum. Málunum var vísað frá héraðsdómi og hefur hvorki ÁTVR né fjármálaráðherra hafst frekar að, eftir því sem næst verður komið.“
Eins og sjá má hafa dómsmálaráðherra og fjármála- og efnahagsráðherra vísað hvor á annann í þessu máli í stað þess að taka á því.
Fjármála- og efnahagsráðherra hefur ekki svarað fyrirspurninni okkar frá 20. mars. Við teljum að ykkar nefnd eigi að kryfja lögin um Stjórnarráð Íslands og lög um ráðherraábyrgð í þaula í þessu samhengi.
Þá viljum við benda á fleiri yfirvöld sem hafa brugðist.
ÁTVR kærði netsölur 16. júní 2020. Síðan eru liðin á fimmta ár. Eftir eftirrekstur brást Ríkissaksóknari loks við og er farinn að spyrja lögreglustjórann á höfuðborgarsvæðinu hvenær ljúka eigi málinu. Nú hefur komið fram opinberlega að tvö netsölumál eru fullrannsökuð og komin til ákærusvið. Því skal skotið að hér að þrátt fyrir þetta ákveður Hagkaup að hefja áfengissölu, vitandi að kæra ÁTVR er komin á ákærusvið lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu og það styttist vonandi í niðurstöðu þar.
Við gefum lögreglunni á höfuðborgarsvæðinu, sem hefur ekki komist að niðurstöðu í á fimmta ár, falleinkunn í þessu máli.
Að okkar mati er ekki hægt að útskýra þennan rannsóknartíma. Kannski hefði mátt útskýra nokkra mánuði, tæpast ár. En þessi tími er algerlega óeðlilegur.
Að lokum teljum við rétt að geta þess að þrátt fyrir að hafa reynt að rannsaka þetta mál um stund þá höfum við ekki séð neitt lögfræðiálit sem styður að netsalan eins og hún fer fram hér sé lögleg. Við höfum einungis séð álit sem renna stoðum undir að hún sé ólögleg s.s. álit Málþings (Bjarki Már Baxter) unnið fyrir ÁTVR og álit Magna lögmanna (Flóki Ásgeirsson) unnið fyrir fjármála- og efnahagsráðuneytið. Í grein heilbrigðisráðherra „Lýðheilsuhugsjónin“ á visir.is 30. ágúst sl. segir: „Í lögfræðiáliti sem unnið var að beiðni fjármála- og efnahagsráðherra kemur skýrt fram að það fyrirkomulag netverslana sem þróast hefur hér á landi síðustu misseri sé í andstöðu við lög.“
Annað hvort er hér átt við Magna álitið eða eitthvað annað álit. Við höfum spurnir af því að til sé álit í dómsmálaráðuneyti og/eða fjármála- og efnahagsráðuneyti sem okkur skilst sýni að netsalan sem fer fram á Íslandi sé ólögleg. Ekki vitum við hvort heilbrigðisráðherra sé að vísa til þess. Álitið sé nokkurra ára, hafi farið á milli ráðuneyta, en setið sé á því. Við teljum að stjórnskipunar- og eftirlitnefnd þurfi að kalla eftir álitinu. Því ef ráðuneyti á til álit um að færa megi rök fyrir því að netsalan sé ólögleg og lykilráðherrar hafi ekki brugðist við árum saman, eru það sterk viðbótarrök við þau rök sem fyrr hafa verið rakin um að kryfja verið lög um ráðherraábyrgð og athafnaleysi til hlítar í þessu mikilvæga samfélags- og lýðheilsumáli.
Því miður hefur heimasíðan okkar Foreldrasamtaka gegn áfengisauglýsingum verið í lamasessi undanfarið. Ástæðan er að síðan varð fyrir árás. Foreldrasamtökin gegn áfengisauglýsingum munu að sjálfsögðu óska eftir að Lögreglan rannsaki málið. Við fengum tilkynningu frá vistunaraðila síðunnar um grunnsamlega umferð og tilraunir til að skrá sig inn á vefkerfið. Því miður tókst það og það sem verra var að töluvert af gögnum voru eyðilögð varanlega og það mun taka töluverðan tíma að koma heimasíðunni í samt horf aftur m.a. dómasafninu.
Fjöldi fólks hefur notfært sér kæruform heimasíðunnar og hafa yfirvöldum borist fjölmargar ábendingar um brot á banni við áfengisauglýsingum. Margar af þessum ábendingum hafa örugglega leitt til frekari athugana, kæru og dóma.
Þó svo að barátta okkar foreldra, fyrir þeim sjálfsagða og lögvarða rétti barna og ungmenna til að vera laus við áfengisauglýsingar, njóti nær undantekningarlaust velvilja þá er ljóst að einhverjum líkar þetta framtak foreldrasamfélagsins afar illa. Svo illa að viðkomandi er reiðubúin að leggja verulega mikið á sig til þess að eyðileggja heimasíðuna. Þetta er í raun staðfesting á mikilvægi okkar starfsemi og því hvetjum við foreldra og forráðamenn barna og unglinga til þess að standa vörð um réttindi æskunnar, láta ekki deigan síga og notfæra sér kæruformið sem aldrei fyrr – Það er eina raunhæfa svar okkar við skemmdarverkum af þessu toga.
Í tilefni af kvörtun Foreldrasamtaka gegn áfengisauglýsingum vegna áfengisauglýsinga inn á vefnum Ja.is þá hefur forsvarsmaður vefsins brugðist við þeirri gagnrýni. Inni á vefnum er ekki lengur þær auglýsingar sem vitnað er til.
Foreldrasamtök gegn áfengisauglýsingum fagna þessu og hvetur vef- og fjölmiðla til þessa að láta börn og unglinga njóta vafans ef einhver er þegar að “áhöld” eru uppi um hvað séu áfengisauglýsingar og hvað séu ekki áfengisauglýsingar. Auglýst “léttöl” sem síðan má sjá til sölu í hillum áfengisverslana eru auðvitað áfengisauglýsingar. Ekki eyða menn nokkrum milljónum í að auglýsa tíu kassa af léttöli sem í besta falli fæst í einni búð? Er auðviða heimskulegur útúrsnúningur úr ágætri löggjöf um bann við áfengisauglýsingum.
Varanlegur hlekkur á þessa grein: https://www.foreldrasamtok.is/batnandi-monnum/
… er á Netinu auglýsir Síminn og bendir á netvara sem fyrirtækið býður áskrifendum sínum.
“Með Netvaranum fær heimilið öflugt tæki til að útiloka óæskilegt efni á netinu og koma þannig í veg fyrir að börn og unglingar villist þangað sem þau eiga alls ekki erindi.”
Er gott og gilt svo langt sem það nær – sem er stutt því á vef fyrirtækisins Ja.is er illa dulbúinn brennivínsauglýsing – ætli netvörnin virki gegn því ?
Þvílík lágkúra af hálfu fyrirtækisins og virðingarleysi gagnvart þeim börnum og unglingum sem nýta sér þjónustu Ja.is
Varanlegur hlekkur á þessa grein: https://www.foreldrasamtok.is/veist-%c3%beu-hvar-barni%c3%b0-%c3%beitt-er/
Sveitarfélagið Árborg hefur nýlega samþykkt forvarnastefnu og aðgerðaáætlun. Eitt af leiðarljósum stefnunnar eru heilbrigðir lífshættir barna og ungmenna, líf án vímuefna.
Aðgerðahópur um forvarnir í Árborg beinir því til veitinga- og skemmtistaða í Árborg að fara að lögum og auglýsa aldrei áfengi í tengslum við markaðssetningu dansleikja eða annarra samkvæma. Með banni við áfengisauglýsingum í áfengislögum er leitast við að sporna gegn misnotkun á áfengi og ekki síst hindra að því sé haldið að börnum og ungmennum með hvers kyns tilkynningum til almennings, hvort heldur er í máli eða myndum. Því miður eru dæmi þess að veitinga- og skemmtistaðir í Árborg auglýsi áfengi í tengslum við markaðssetningu á dansleikum og skemmtunum bæði í staðarblöðum og á heimsíðum viðkomandi fyrirtækja. Sem dæmi má nefna auglýsingu sem veitingahúsið 800 bar á Selfossi sendi frá sér í tilefni af dansleik föstudagskvöldið 12. desember sl. og birtist í Sunnlenska fréttablaðinu og Dagskránni, sem dreift er ókeypis inn á öll heimili á Suðurlandi. Í umræddri auglýsingu kemur fram að boðið séu upp á ókeypis “Jager” og einnig er í auglýsingunni mynd af vínflösku, nánar tiltekið Jagermeister, sem er með 35% vínanda. Umrædd skemmtun sem kynnt var sem “próflokadjamm” var sérstaklega beint að þeim mikla fjölda ungmenna sem á þessum tíma voru að ljúka prófum.
Aðgerðahópurinn fordæmir auglýsingar af þessu tagi harðlega og beinir því til rekstraraðila veitinga- og skemmtistaða og ritstjóra staðarblaða að þau styðji sveitarfélagið í að búa börnum og ungmennum í Árborg þroskavænleg uppeldisskilyrði og líf án vímuefna og birta því framvegis ekki auglýsingar sem gætu varðar við áfengislög. Athygli er vakin á því að ritstjóri Blaðsins var í Hæstarétti Íslands þann 23. október sl. dæmdur í 1.000.000 króna sekt auk sakarkostnaðar fyrir birtingu áfengisauglýsinga.
Aðgerðahópur um forvarnir í Árborg er skipaður fulltrúum Fjölskyldumiðstöðvar Árborgar, lögreglunnar á Selfossi, leik-og grunnskóla Árborgar, Fjölbrautaskóla Suðurlands, Heilbrigðisstofnunar Suðurlands og Skólaskrifstofu Suðurlands.
Selfossi / Sveitarfélagið Árborg 18.12.2008.
F.h. Aðgerðarhóps um forvarnir í Árborg
Andrés Sigurvinsson,
verkefnisstjóri íþrótta-, forvarna- og menningarmála í Árborg.
Varanlegur hlekkur á þessa grein: https://www.foreldrasamtok.is/alyktun-fra-a%c3%b0ger%c3%b0arhop-i-forvornum-i-arborg/
A leading doctor says all advertising of alcohol must be banned in a bid to curb Britain’s growing drink problem.
The comments by the head of the Royal College of Physicians come as latest data show alcohol-related deaths in the UK have doubled in the past 15 years.
Professor Ian Gilmore said the measure was necessary to protect children who were influenced by sporting heroes wearing branded clothing.
Government said it was already introducing measures to help.
Professor Gilmore suggested a phased ban.
“I think it would be hard to move to a total advertising ban straight away, but we can work towards it.
“Most urgently we should look at introducing a watershed, with a move towards a complete ban.”
He said it made no sense to have a watershed for promoting unhealthy foods to children but then allow alcohol advertising during the day.
Wrong messages
Professor Gilmore said he had recently watched a football match on satellite television which had shown four alcohol advertisements over the course of a lunchtime.
He suggested advertising within sporting events could be particularly influential upon children. He explained that how his nine-year-old nephew had a Liverpool shirt with the Carlsberg logo on it.
He also said drink was too cheap to buy in supermarkets and called for higher taxes on alcohol.
“We really are quite liberal in comparison with many countries.
“I’m not teetotal and we are not calling for prohibition. But we want to see some evidence-based strategies to see a reduction in the alcohol-related harm which we see in our hospitals,” he said.
A spokeswoman for the Department of Health said: “We are concerned about the number of alcohol-related deaths and are committed to tackling this problem.”
She said they had recently launched a high-profile responsible drinking campaign, Know Your Limits, aimed at 18 to 24-year-olds.
“We are also working closely with alcohol drinks industry and non-industry stakeholders on promoting more responsible drinking and preventing alcohol misuse.”
Í talhorninu vekur talsmaður neytenda athygli á að ábyrgð á áfengisauglýsingum er ekki eins óljós og halda mætti. Auglýsandi – og jafnvel fjölmiðill – er ábyrgur. Ritstjóri, ber refsiábyrgð á ómerktum auglýsingum.
Áfengisauglýsingar hafa verið bannaðar á Íslandi í 80 ár. Bannið er að finna í áfengislögum. Samt virðist manni sem meira fari fyrir sýknudómum vegna þeirra – í þeim fáu tilvikum sem ákært er vegna sífjölgandi áfengisauglýsinga. Fjöldi ábendinga berst um þetta á hverju ári til þeirra sem hafa með neytendavernd, áfengisvernd og hagsmuni og réttindi barna að gera. Hvað er til ráða? Ber einhver ábyrgðina?
Í erindi mínu á morgunverðarfundi samstarfshópsins Náum áttum sl. þriðjudag spurði ég: “Hver ber ábyrgðina?” Svör mín þar voru byggð á drögum að þessum pistli en auk þess voru þar fróðleg erindi sem unnt verður að finna á heimasíðu hópsins. Þar var m.a. bent á að viðskiptasjónarmið væru látin vega þyngra en velferð barna og ungmenna en bann við áfengisauglýsingum styðst ekki síst við barnaverndar- og heilbrigðissjónarmið.
Hver ber ábyrgðina?
Ber einhver ábyrgðina? Ég var farinn að halda að svo væri ekki en eftir athugun á dómaframkvæmd og stjórnsýslu, sem mér er kunnugt um, virðist mér svarið vera jákvætt. Það ber einhver ábyrgð á áfengisauglýsingum. En hver?
Þó að sumar ábyrgðarreglurnar hér að neðan fjalli bæði um refsiábyrgð og skaðabótaábyrgð, svo og aðra ábyrgð, mun ég einkum fjalla um refsiábyrgð og aðra ábyrgð. Skaðabótaábyrgð fjalla ég ekki um í pistli þessum en að gefnu tilefni benti ég á það á fyrrgreindum fundi að skaðabótaábyrgð auglýsanda kemur vel til greina ef einstaklingur er sýndur á myndum í tengslum við vöru á borð við áfengi ef sannanlegs leyfis hans – eða forráðamanns – hefur ekki verið aflað.
Í Svíþjóð hefur málið ekki verið talið svona einfalt enda komst Marknadsdomstolen að þeirri niðurstöðu 2003 í dómi í svonefndu Gourmet-máli að bann þar í landi við áfengisauglýsingum stæðist ekki enda væri bannið í þáverandi mynd tæplega skilvirkt og gengi allt of langt til þess að ná réttlætanlegu markmiði. Með því var talið brotið gegn meðalhófsreglu og mætti ekki beita banninu gegn áfengisauglýsingum í tímaritum. Á þetta sjónarmið hefur enn ekki reynt beinlínis fyrir Hæstarétti Íslands svo vitað sé.
Þá komst dómstóll ESB að þeirri niðurstöðu í forúrskurði í áðurtilvitnuðu Gourmet-máli að bann við áfengisauglýsingum stæðist og teldist ekki óheimil hindrun gegn frjálsu flæði vöru og þjónustu. Rökin voru þau að bannið gæti staðist ef það styddist við lýðheilsusjónarmið en þá mætti það ekki ganga lengra en nauðsyn væri til vegna þeirra sjónarmiða. Það samhengi yrðu innlendir dómstólar að meta eftir aðstæðum og lagaumhverfi í hverju ríki. Sjá nánar tilvitnaða frétt á sænsku um dóminn og fordæmi á sviði Evrópuréttar.
Mun ég nú víkja að ábyrgð á brotum gegn banni við áfengisauglýsingum á þrenns konar vettvangi:
í prentmiðlum,
ljósvakamiðlum og
öðrum miðlum.
Prentmiðlar
Með prentlögum er annars vegar ætlunin að tryggja prentfrelsi í raun og þá helst með því að ekki sé verið að grennslast fyrir um raunverulegan höfund efnis ef annar vill vera „skjöldur“ hans. Styðst þetta við söguleg rök. Því ber aðeins einn ábyrgð á efni blaða og tímarita; af þeim sökum eiga að jafnaði ekki við þar almennar reglur um hlutdeild og meðábyrgð í refsiverðum brotum, þ.e. að fleiri en einn geti talist refsiábyrgur.
Hins vegar er með prentlögum tryggt að ávallt beri einhver ábyrgð á efni dagblaða, þ.e.
höfundur ef hann er nafngreindur en annars
útgefandi eða ritstjóri ef hann er tilgreindur en annars
sölu- eða dreifingaraðili (ef í hann næst) en annars
prentsmiðjan.
Frá 1963 hefur sú túlkun legið fyrir frá Hæstarétti (H 1963:1) að ef fyrirtæki, sem auglýsir áfengi, er nafngreint þá ber framkvæmdarstjóri þess ábyrgð sem höfundur þess efnis sem í auglýsingu felst; það þýðir líka að ritstjórinn ber ekki ábyrgð – ef auglýsandi er nafngreindur. Í dómi Hæstaréttar sagði:
„Eins og í héraðsdómi greinir, er ákærði […] ritstjóri mánudagsblaðsins og ákærði […] framkvæmdastjóri veitingahússins Glaumbæjar í Reykjavík.
Í auglýsingu þeirri, sem birtist í Mánudagsblaðinu hinn 30. apríl 1962 og mál þetta er af risið, er mynd af vínbar veitingahússins Glaumbæjar. Sjást þar birgðir vínfanga og veitingaþjónn að fylla vínglas. Til hliðar við myndina er orðið: Drekkið. Mynd þessi kynnir á einhæfan hátt framboð veitingahússins á áfengi, og í beinu sambandi við hana er í orði hvatt til drykkju þar. þegar þetta er virt, þykir auglýsingin verða að teljast áfengisauglýsing í merk ingu 16. gr., sbr. 41. gr. áfengislaga nr. 58/1954.
Yfir greindri auglýsingu er heitið Glaumbær og undir henni orðin: Skemmtið ykkur í Glaumbæ, auk talsíma númera fyrirtækisins. Er veitingahús það, sem áður getur, þannig nafngreint sem auglýsandi. Ákærði [framkvæmdarstjórinn], sem samþykkti gerð auglýsingarinnar og hlutaðist til um birtingu hennar, ber því refsiábyrgð á efni hennar, sbr. 2. mgr. 15. gr. laga um prentrétt nr. 57/1956, en ákærði [ritstjórinn] þá eigi, sbr. 3. mgr. sömu lagagreinar.
Með skírskotun til þess, sem nú var rakið, verður ákærða [ritstjóranum] dæmd sýkna, en ákærða [framkvæmdarstjóranum] samkvæmt nefndum ákvæðum laga nr. 58/1954 refsing.“
Nafn fyrirtækisins – skemmtistaðar í borginni – var þannig skýrlega tilgreint í umræddri auglýsingu.
Þessi ábyrgðarregla var áréttuð með tilvísuðum dómi Hæstaréttar frá 1999 en þar var framkvæmdarstjóri bjórgerðarfyrirtækis dæmdur sekur fyrir brot á áfengislögum, m.a. með birtingu bjórauglýsinga í dagblaði. Ritstjóri var ekki ákærður. Skilja má niðurstöðuna þannig að vörumerki bjórtegundarinnar hafi óbeint vísað til fyrirtækisins enda þótt nafn auglýsanda hafi alls ekki verið að finna í auglýsingunni.
Sama niðurstaða – sektardómur – varð í tveimur dómum Héraðsdóms Reykjavíkur frá október 2006, öðrum varðandi léttvínsauglýsingu í tímariti og hinum varðandi auglýsingar á áfengum bjór í dagblaði og tímariti. Auglýsendur, innflutnings- eða umboðsfyrirtæki erlendra áfengistegunda, báru ábyrgð – eða öllu heldur fyrirsvarsmenn þeirra sem voru ákærðir. Mér er kunnugt um að hinum síðarnefnda hefur verið áfrýjað til Hæstaréttar. Miðað við atvikalýsingu dóma héraðsdóms er reyndar hætt við að mennirnir verði sýknaðir í Hæstarétti samkvæmt því fordæmi sem nú skal vikið að.
Ritstjóri ber ábyrgð til vara
Nafngreiningu auglýsanda var hins vegar ekki til að dreifa í nýjasta dómi Hæstaréttar frá 8. febrúar 2007 þar sem framkvæmdarstjóri íslensks innflutnings- eða umboðsfyrirtækis erlends bjórs var sýknaður þar sem engin nafngreining lá fyrir á umboðsfyrirtækinu – auglýsandanum; hann telst, sem sagt, höfundur í skilningi prentlaga. Þarna hefði verið öruggara og réttara miðað við fordæmi Hæstaréttar frá 1963 að ákæra ritstjóra dagblaðsins en skilja má dóminn þannig að hann hefði þá verið dæmdur sekur fyrir brot gegn auglýsingabanni áfengislaga.
Í dóminum sagði (áhersla GT):
„Hæstiréttur hefur í þeim tveimur dómum [frá 1963 og 1999] sem að framan er vísað til markað þá stefnu að minni kröfur séu gerðar til að höfundur teljist hafa nafngreint sig í skilningi 2. mgr. 15. gr. laga nr. 57/1956 þegar auglýsingar eiga í hlut en ella gildir um annað efni. Auglýsingar þær sem ákæra í máli þessu varðar bera hvorki með sér nafn höfundar né auglýsanda. Á bjórdós þeirri sem birtist í auglýsingunum kemur fram vörumerkið […], en það var skráð hér á landi 29. júlí 1992. Er eigandi þess skráður […] Danmörku. Í auglýsingum þessum eru þannig, andstætt því sem gilti um auglýsingar þær sem um var fjallað í áður tilvitnuðum dómum, engin auðkenni sem beint eða óbeintvísa til ákærða eða fyrirtækis þess, A ehf., sem hann er framkvæmdastjóri hjá. Verður þar af leiðandi að telja að ákærði hafi ekki nafngreint sig í merkingu 2. mgr. 15. gr. laga nr. 57/1956 og beri því ekki refsiábyrgð á efni auglýsinganna. Samkvæmt því verður að staðfesta niðurstöðu hins áfrýjaða dóms.“
Framkvæmdarstjóri auglýsanda hins erlenda bjórs var sýknaður.
Segja má að Hæstiréttur hafi í dómi sínum 8. febrúar 2007 fengið bakþanka með því að telja nú að ekki sé nóg að nafngreina vöru eins og látið var duga 1999 en þá vísaði nafn bjórsins aðeins óbeint á framleiðandann, auglýsandann. Niðurstaðan er því skýr – eins og hún hefur í raun verið frá því að fyrst reyndi að þessu leyti á prentlögin í Hæstarétti 1963:
Auglýsandi ber ábyrgð á áfengisauglýsingu ef hann er nafngreindur í auglýsingunni. Refsiábyrgðina ber framkvæmdarstjóri eða annar fyrirsvarsmaður fyrirtækis sem er bær til þess að samþykkja auglýsinguna.
Ef auglýsandi er ekki nafngreindur ber ritstjóri ábyrgðina (og svo koll af kolli samkvæmtprentlögum).
Ég minni á að í dómi sínum 8. febrúar 2007 segir Hæstiréttur um bjórauglýsingar í fylgiblaði með dagblaði:
„Birting framangreindra auglýsinga braut því í bága við bann 20. gr. áfengislaga við áfengisauglýsingum.“
Þetta þýðir að mínu mati að ef vafi leikur á því hvort auglýsandi er nægilega nafngreindur eigi handhafi ákæruvalds að ákæra ritstjóra dagblaðs eða tímarits. Er það reyndar í samræmi við meðábyrgð fjölmiðla á augljósum lögbrotum sem beinast gegn neytendum sem vikið er lauslega að hér að neðan. Á hinn bóginn er ekki útilokað að slíkt mál veki upp að nýju álitamál um svonefnda hlutlæga refsiábyrgð, sbr. 69. gr. stjórnarskrárinnar og dóma Hæstaréttar í H 1995:3149 og frá 27. janúar 2000.
Breytt verklag á fjölmiðlum!
Sú niðurstaða hlýtur að leiða til þess verklags á dagblöðum og öðrum ritum að tryggt verði að áfengisauglýsandi verði nafngreindur – ef á annað borð verður haldið áfram þeim ósið að birta áfengisauglýsingar meðan þær eru bannaðar með áfengislögum. Annars er hætt við – og bæði rétt og skylt samkvæmt prentlögum – að ritstjóri verði ákærður fyrir brot gegn áfengislögum miðað við þessi skýru fordæmi Hæstaréttar frá 1963 og 2007.
Aðrir auglýsingamiðlar
Í sama dómi Hæstaréttar frá 1999 og ofan er nefndur var einnig ákært fyrir bjórauglýsingar á flettiskilti við stóra umferðargötu í borginni. Annað fyrirtæki átti flettiskiltið og leigði bjórgerðarfyrirtækinu það að hluta til birtingar á umræddri bjórauglýsingu. Um þetta sagði í dóminum:
„Auglýsingin var samin og sett upp af starfsmönnum fyrirtækisins, er lutu stjórn ákærða og verður að líta svo á framburð hans fyrir dómi að hann hafi ákveðið að birta umrædda auglýsingu með þessum hætti. Með vísan til þess, sem áður hefur verið rakið, telst ákærði brotlegur við þau ákvæði áfengislaga, sem tilgreind eru í ákæru, og skiptir eignarhald á umræddu flettiskilti ekki máli varðandi refsiábyrgð hans.“
Líklegt er að telja að sama regla gildi annars staðar – þar sem sérreglur prentlaga og útvarpslagagilda ekki – svo sem á netinu en ekki er vitað til þess að á það hafi reynt hérlendis að þessu leyti.
Almenna reglan er því að auglýsandi eða framkvæmdarstjóri þess fyrirtækis, sem auglýsir áfengi, ber refsiábyrgð á broti gegn banni áfengislaga.
Ljósvakamiðlar
Ljósvakamiðlar samkvæmt útvarpslögum eru útvarp og sjónvarp. Þar eru líka sérreglur um refsiábyrgð sem tryggja að einhver einn beri ábyrgð. Í sama dómi Hæstaréttar frá 1999 og ofan er nefndur var einnig ákært fyrir brot á áfengislögum með bjórauglýsingu í sjónvarpi. Um það segir Hæstiréttur:
„Er óumdeilt að auglýsingin var birt á ábyrgð ákærða. Braut hann með því tilgreind ákvæði áfengislaga í ákæru og bakaði sér refsiábyrgð“
samkvæmt tilgreindu ákvæði þágildandi útvarpslaga sem er óbreytt og hljóðar svo:
„Auglýsandi ber ábyrgð á auglýsingu.“
Þetta ákvæði útvarpslaga gildir um refsi- og fébótaábyrgð og er mjög skýrt. Vonandi reynir brátt á það fyrir dómi enda er bann við áfengisauglýsingum að mínu mati þverbrotið á hverjum degi þegar í lok bjórauglýsingar birtist í vinstra horni neðst með daufum og smáum stöfum, líklega í um eina sekúndu: „Léttöl.“ Þetta stenst að mínu mati ekki skýrt bann áfengislaga (áhersla GT):
Hvers konar auglýsingar á áfengi og einstökum áfengistegundum eru bannaðar. Enn fremur er bannað að sýna neyslu eða hvers konar aðra meðferð áfengis í auglýsingum […].
Með auglýsingu er átt við hvers konar tilkynningar til almennings vegna markaðssetningar þar sem sýndar eru í máli eða myndum áfengistegundir eða atriði tengd áfengisneyslu, […].
[…] Þó er framleiðanda sem auk áfengis framleiðir aðrar drykkjarvörur heimilt að nota firmanafn eða merki í tengslum við auglýsingu þeirra drykkja, enda megi augljóst vera að um óáfenga drykki sé að ræða í skilningi laganna og ekki vísað til hinnar áfengu framleiðslu.
Önnur ábyrgð
Spurningin er hvort einhver önnur ábyrgð en refsiábyrgð er fyrir hendi. Lýðheilsustöð, talsmaður neytenda og umboðsmaður barna héldu því fram í sameiginlegu erindi til útvarpsréttarnefndar, dags. 10. janúar 2006, sbr. fréttatilkynningu frá 17. janúar 2006. Erindið var þríþætt og beindist í öllum tilvikum að því að áminna ljósvakamiðlana sem áttu í hlut en áminning er undanfaristjórnvaldssekta eða mögulegrar afturköllunar útvarpsleyfis; þannig var óskað eftir að beitt yrði vægasta úrræðinu sem lög leyfa. Því hafnaði útvarpsréttarnefnd í öllum tilvikum á fundi sínum.
Beinar áfengisauglýsingar
Í fyrsta lagi var því haldið fram í erindinu að með beinum áfengisauglýsingum væri brotið gegnáfengislögum. Útvarpsréttarnefnd bar ekki brigður á það en sagðist aðeins geta aðhafst vegna brota á útvarpslögum og vísaði málinu til lögreglu. Ég er enn ósammála þessari röksemdafærslu og tel að stjórnvöld megi – og eigi í sumum tilvikum að – líta til annarra laga en þeirra sem þau hafa sérstakt forræði yfir. Þarna þarf að bæta úr í nýju „fjölmiðlalagafrumvarpi“ sem er til meðferðar á Alþingi.
Kostun með áfengistegundum
Í öðru lagi var kvartað yfir kostun tiltekins sjónvarpsþáttar með vísan til tiltekinnar bjórtegundaren útvarpsréttarnefnd hafnaði þeim lið kvörtunarinnar þar sem til sölu var óáfengur bjór með sama nafni. Í áfengislögum segir hins vegar að til þess að auglýsing sé heimil frá aðila sem einnig selur áfengi verði að vera
„augljóst […] að um óáfenga drykki sé að ræða í skilningi laganna og ekki vísað til hinnar áfengu framleiðslu.“
Einföld samræmislögskýring við tilvitnað ákvæði áfengislaga hefði átt að duga til þess að útvarpsréttarnefnd hefði geta áminnt vegna kostunarinnar á grundvelli svohljóðandi ákvæðisútvarpslaga:
„Útvarpsdagskrár mega ekki vera kostaðar af aðilum sem bannað er að auglýsa vöru sína eða þjónustu.“
Þarna er sama meinlokan greinilega á ferðinni – að útvarpsréttarnefnd eigi aðeins að byggja á „sínum“ lögum.
Nýlega hafnaði lögregla að hefja sakamál út af kostun sjónvarpsdagskrár með vísan til áfengra drykkja og benti réttilega á að refsiákvæði vanti í útvarpslög hvað varðar kostun; sérstakt bann við kostun skortir hins vegar í áfengislög þó að leiða megi það af þeim. Lögreglan vísaði á útvarpsréttarnefnd. Þarna er greinilega þörf á samræmingu á lögum; hvaða afleiðingar aðrar á brot að hafa gegn tilvitnuðu ákvæði útvarpslaga um bann við kostun af hálfu þeirra sem ekki mega auglýsa vöru sína eða þjónustu? Ef bannið hefur engar afleiðingar er um að ræða svonefnt lex imperfecta og það getur ekki verið tilgangur löggjafans.
Áberandi sýningar
Í þriðja lagi var kvartað yfir áberandi sýningu á áfengisvörumerkjum í tilteknum sjónvarpsþáttum á fleiri en einni stöð. Í öðru tilvikinu taldi útvarpsréttarnefnd ekki ástæðu til þess að athuga hvort rétt væri að ekki hefði hefði verið greitt fyrir þá birtingu. Í hinu tilvikinu fann útvarpsréttarnefnd að því að ekki hefði verið gefið til kynna að dagskrárliðurinn væri kostaður. Var því beint til hlutaðeigandi aðila að fara að lögum en annars tekið fram að íhuga mætti viðurlög samkvæmt útvarpslögum.
Meðábyrgð fjölmiðla
Með öðrum orðum tel ég eins og raunin er með ritstjóra dagblaða þegar auglýsandi er ekki nafngreindur að ljósvakamiðlar beri ábyrgð – ekki aðeins siðferðilega heldur lagalega samkvæmt þeim úrræðum sem útvarpsréttarnefnd hefur. Þar er hið vægasta, sem sagt, áminning. Áminning ljósvakamiðils gæti samt í raun verið virkari en sakamál gagnvart auglýsanda enda hætta útvarps- og sjónvarpsstöðvar vart á stjórnvaldssektir hvað þá afturköllun verðmætra leyfa. Forsenda virkrar (með)ábyrgðar fjölmiðla er hins vegar öflugt aðhald og kann að vera tilefni til þess að gera breytingar á stjórnsýslu þeirra mála í þessu ljósi.
Eins og dæmi erlendis frá sýna er unnt að gera fjölmiðla meðábyrga fyrir brotum gegn neytendum ef fjölmiðlum má vera augljóst að auglýsing er ekki í samræmi við lög. Mun ég fjalla síðar sérstaklega um það efni og að líkindum gera tillögur um úrbætur í því efni til réttra aðila.
Svarið
Svarið við spurningunni hvort einhver – og hver – beri ábyrgð á brotum gegn banni við áfengisauglýsingum er því: Auglýsandi (framkvæmdarstjóri) ber ábyrgðina. Auglýsandi er sá sem kaupir auglýsingarými í dagblaði, ljósvakamiðli, á flettiskilti, á netinu eða annars staðar. Sá sem kaupir slíkt rými er yfirleitt innlendur áfengisframleiðandi eða innlendur innflutnings- eða umboðsaðili erlendrar áfengistegundar. Eini fyrirvarinn er að ef auglýsing er í dagblaði þá þarf auglýsandinn að vera nafngreindur; ef ekki – þá er ritstjóri ábyrgur og ber að ákæra hann fyrir brot gegn áfengislögum.
Utan gildissviðs sérreglna prentlaga og útvarpslaga geta auk þess komið til álita almennar reglur refsiréttar um meðábyrgð á brotum.
En refsiábyrgð er ekki eina ábyrgðin. Eins og ég tel mig hafa rökstutt hér að ofan með gagnrýni á útvarpsréttarnefnd er unnt að gera ljósvakamiðla ábyrga fyrir augljósum brotum gegn lögbundnu banni við áfengisauglýsingum, áfengiskostunum og annarri flöggun áfengis í þessum áhrifaríku miðlum, útvarpi og sjónvarpi. Úr því að það var ekki gert þarf að laga lög um fjölmiðla og mun ég væntanlega leggja það til við menntamálanefnd Alþingis sem er með til meðferðar svonefnt „fjölmiðlalagafrumvarp.“ Hugsanlegt er að til þurfi að koma öflug fjölmiðlastofnun.
Þá má ekki gleyma ábyrgð okkar sem eigum að standa vörð um hagsmuni og réttindi neytenda og sérstaka hópa eða hagsmuni – annað hvort almennt eða samkvæmt sérstökum lögum. Þar á meðal er lögreglan. Auk þess má nefna heilbrigðisstéttir, Lýðheilsustöð, landlækni, Neytendastofu, talsmann neytenda, umboðsmann barna og margnefnda útvarpsréttarnefnd, svo og almannasamtök á borð við Neytendasamtökin og Heimili og skóla. Séu ekki virk viðurlög við brotum gegn hagsmunum eða réttindum neytenda og þeim viðurlögum framfylgt dregur enn úr virðingu við lögin eins og ég fjallaði óbeint um í talhorninu 14. janúar sl.
Loks má ekki gleyma ábyrgð neytenda sjálfra – sem hafa mikil áhrif, eins og ég vék að í talhorninu21. janúar sl. og 28. janúar sl.
Annað mál
Reyndar hef ég í umsögn til allsherjarnefndar Alþingis um frumvarp til laga um breytingu á áfengislögum ekki tekið afstöðu til þess hvort banna eigi eða leyfa áfengisauglýsingar. Ég lagði áherslu á að slíku banni þurfi að fylgja virk viðurlög enda er það samkvæmt sænskadómafordæminu í svonefndu Gourmet-máli ekki aðeins forsenda þess að bannið standist; það er réttur neytenda, ekki síst barna og ungmenna – sem mikilvægast er að vernda gegn slíku markaðsáreiti varðandi óhollar vörur.
Hins vegar hafa aðrir neytendur – þeir sem nota áfengi og mega það – hagsmuni af því að geta kynnt sér vöruna en það er annað mál sem ég vík lauslega að í umsögninni um áðurnefnt frumvarpsem varð ekki að lögum en þar er einnig að finna umfjöllun um forsögu og fleiri dóma. Tilgangur þess frumvarps virðist mér að létta á almennu banni við áfengisauglýsingum en gera bannið um leið virkara til verndar börnum og ungmennum. Það er þess virði að íhuga – en þá verður bannið að virka.
Gísli Tryggvason, talsmaður neytenda.
Varanlegur hlekkur á þessa grein: https://www.foreldrasamtok.is/ber-einhver-abyrg%c3%b0-a-afengisauglysingum/
Þessi vefsíða notar "vafrakökur" til að auðvelda aðgengi að vefnum. Við reiknum með að þú sért sammála því en þú getur afþakkað þáttöku ef þú vilt. Vafraköku stillingarÍ lagi
Vafraköku skilmálar
Vafrakökur
Þessi vefsíða notar vafrakökur til að bæta upplifun þína við að skoða vefsíðu okkar. Af þessum vefkökum eru vefkökur sem eru taldar nauðsynlegar vistaðar af vafranum þínum og eru til að síðan virki eins og hún þarf. Við notum líka aðrar kökur sem hjálpa okkur að greina og skilja hvernig þú notar vefinn. Þær eru vistaðar aðeins með þínu leyfi. Þú getur skráð þig út úr notkun á þeim vefkökum. Með því að leyfa ekki notkun á sumum þessum vefkökum þá getur þín upplifun af notkun vefsins breyst .
Sumar vefkökur eru nauðsynlegar fyrir þig fyrir til að nota alla eiginleiga síðunnar. Þær gera mögulegt að fylgjast með öryggis ógnum. Þær skrá engar persónulegar upplýsingar.
Þessar vefkökur vista upplýsingar um fjölda heimsókna, fjölda einstakra notenda, hvaða síður hver og einn skoðar og hvaða notandi kemur. Þessar upplýsignar hjálpa okkur til að skilja og greina hve vel síðan virkar og hvað er hægt að lagfæra. Okkar vefsíða sýnir ekki auglýsingar eða skráir vefkökur tengdar auglýsingum.
Virkni: Þetta eru vafrakökur sem hjálpa ákveðinni virkni sem ekki er nauðsynleg á vefsíðu okkar. Þessir virkni fela í sér að fella inn efni eins og myndskeið eða deila efni vefsíðunnar á samfélagsmiðla.
Afkasta vafrakökur eru notaðar til að skilja og greina helstu árangurstölur vefsíðunnar sem hjálpa til við að skila betri notendaupplifun fyrir gestina.
Tölfræði: Þessar vafrakökur vista upplýsingar eins og fjölda heimsókna, fjölda einstakra gesta, hvaða síður eru skoðaðar, hvaðan gesturinn kemur og fleira. Þessar upplýsingar hjálpa okkur að skilja og greina hversu vel vefsíðan stendur sig og hvað þarf að bæta .
