Síðustu tvo daga höfum við fjallað um flutning vínbúðarinnar á Akureyri úr miðbænum í norðurhluta bæjarins og höfum bæði heyrt í aðstoðarforstjóra ÁTVR sem sagði flutninginn hafa verið nauðsynlega ákvörðun fyrirtækisins því ekki fannst annað hentungra rými í miðbænum. Við heyrðum líka í kaupmanni í miðbænum á Akureyri og bæjarstjóranum sem höfðu af þessu nokkrar áhyggjur og við fengum líka skoðanir hlustenda. Í gær hringdum við í Vilhjálm Árnason þingmann Sjálfstæðiflokksins sem vildi meina að staðsetning nýrra vínbúða ráðist sannarlega ekki af lýðheilsusjónarmiðum.
Árni Guðmundsson félagsuppeldisfræðingur og formaður foreldrasamtaka gegn áfengisauglýsingum var á línunni (tengill í mynd)
Í grein sem formaður Foreldrasamtaka gegn áfengisauglýsingum ritaði í Vísi 1. mars segir m.a. “Þeir sem hafa farið fremstir í að breiða skipulega út að þessi netsala sé lögleg haga áróðri sínum með svipuðum hætti og tóbaksiðnaðurinn gerði og gerir, hafna gagnreyndri þekkingu, gefa ekkert fyrir vísindi og fresta þess að stýra umræðunni í kraft fjármagns og áhrifa.” ( https://www.visir.is/…/202526…/jon-og-felagar-eru-farnir ) Miðað við grein forstjóra í áfengisbransanum, sem birtist 3. mars, “Af hverju lýgur Alma” þá mætti bæta við smætta, niðra og gera lítið úr fólki sem stendur í vegi fyrir ítrustu sérhagsmunum viðkomandi. Sorglegt fyrst og fremst og undarlegt ef viðkomandi telji svona rugl vera sér til framdráttar.
Heilbrigðisráðherra var í viðtali á Rás 2 í morgun. Þar varaði hún eindregið við breytingum á sölufyrirkomulagi áfengis hérlendis sem væri einn af grunnþáttum þess hve vel hefur tekist í forvörnum, ekki síst hvað varðar börn . Áfengisneysla á Norðurlöndum að Danmörku undanskilinni sýndi í raun mikilvægi þess fyrirkomulags sem viðkomandi þjóðir búa við. Ráðherra vitnaði í þeim efnum m.a. til nýlegrar skýrslu Alþjóða heilbrigðismálastofnunarinnar WHOog varaði eindregið við að markaðsöflum væri falin forráð í þessum efnum. Þar helgist markmið fyrst og fremst af viðskiptasjónarmiðum með tilheyrandi auglýsingum og markaðssókn, sem gengur út á að ná sem mestri sölu og eigin ágóða með öllum tiltækum ráðum.
Að gefnu tilefni leggja Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga, Félag lýðheilsufræðinga, Ljósmæðrafélag Íslands, Læknafélag Íslands, Sálfræðingafélag Íslands, Sjúkraliðafélag Íslands, Félagsráðgjafafélag Íslands, Lyfjafræðingafélag Íslands, Iðjuþjálfafélag Íslands, Þroskaþjálfafélag Íslands, Félag áfengis- og vímuefnaráðgjafa, SÁÁ, Fræðsla og forvarnir-félag áhugafólks um forvarnir og heilsueflingu, Foreldrasamtök gegn áfengisauglýsingum, IOGT á Íslandi og SAFF-Samstarf félagasamtaka í forvörnum, sameiginlega fram eftirfarandi sparnaðarráð í samráðsgátt:
Þann 26. ágúst sl. komu ofangreind félög heilbrigðisstétta, forvarnarsamtaka og fleiri á framfæri áskorun til yfirvalda um að bregðast við yfirstandandi lýðheilsuógn vegna stóraukinnar netsölu áfengis. Í henni kom m.a. fram:
” Í samþykktri stefnu Alþingis um lýðheilsustefnu til ársins 2030 segir að Íslendingar verði meðal fremstu þjóða í lýðheilsustarfi sem byggist á bestu vísindaþekkingu og reynslu og að stjórnvöld skuli hafa lýðheilsu að leiðarljósi við alla áætlanagerð og stefnumótun. Í lögum um verslun með áfengi og tóbak segir að starfrækja skuli ÁTVR og að markmið laganna sé að skilgreina umgjörð um smásölu áfengis og heildsölu tóbaks sem byggist á bættri lýðheilsu og samfélagslegri ábyrgð, að takmarka og stýra aðgengi að áfengi og tóbaki og draga þannig úr skaðlegum áhrifum áfengis- og tóbaksneyslu, og að vernda ungt fólk gegn neyslu áfengis og tóbaks og takmarka framboð á óæskilegum vörum.”
Félögin skora á yfirvöld að hvika í engu frá samþykktri lýðheilsustefnu til ársins 2030 og markmiðum gildandi laga um einkasölu ÁTVR á áfengi. Ofangreindir aðilar vilja, að gefnu tilefni, koma því á framfæri að samfélagslegur kostnaður af áfengisneyslu er mikill. Felst hann m.a. í kostnaði vegna heilbrigðis- og félagsþjónustu, í löggæslu og réttargæslukerfi, vegna eigna- og líkamstjóns og í minni framleiðni samfélagsins m.a. vegna dauðsfalla og vinnutaps. Kostnaður og önnur áhrif falla þannig á neytendur, aðstandendur þeirra og samfélagið í heild. Sjá má staðreyndir um áhrif áfengisneyslu á vef Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/alcohol Þá er vakin athygli á því að í bréfi WHO til heilbrigðisyfirvalda á Íslandi þann 18. júlí 2023 er tilgreint að evrópska áætlunin um aðgerðir vegna áfengis 2022-2025, sem samþykkt var einróma af öllum 53 aðildarríkjum árið 2022, hvetur aðildarríkin til að forgangsraða aðgerðum til að stjórna framboði áfengis, þar á meðal að huga að því að taka upp ríkisreknar áfengissölur (including considering the provision of state-operated alcohol outlets).
Eins og Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin hefur undirstrikað þá hefur áfengisiðnaðurinn mikla hagsmuni af því að selja áfengi til að hagnast. Áfengisiðnaðurinn beitir sömu aðferðum og tóbaksiðnaðurinn til að koma í veg fyrir eða tefja fyrir reglusetningu stjórnvalda og grafa undan góðri opinberri stefnu. Í nýju skjal frá WHO (nóvember 2024) Empowering public health advocates to navigate alcohol policy challenges – alcohol policy playbook eru teknar saman þær fullyrðingar sem áfengisiðnaðurinn styðst við í sínum málflutningi og gagnrök lýðheilsufólks og stofnana. Þar segir í formála (bls. VI); Áfengisiðnaðurinn heldur röngum upplýsingum á lofti sem hafa haft skaðleg áhrif á þekkingu og vitund almennings. Innan við þriðji hver Evrópubúi veit að áfengisneysla eykur hættu á krabbameini og aðeins 20% kvenna hafa nauðsynlegar upplýsingar til að geta tekið upplýst val um áfengisneyslu. Viðskiptahagsmunir atvinnugreina eins og áfengis- og tóbaksiðnaðarins rekast stöðugt á lýðheilsumarkmið, en við verðum að hefja okkur yfir þær áskoranir. Eins og undirstrikað er í nýlegri skýrslu WHO/EURO um viðskiptaákvarðanir vegna langvinnra sjúkdóma, þá beita atvinnugreinar háþróuðum aðferðum til að móta skynjun almennings, hafa áhrif á fjölmiðlaumfjöllun, og jafnvel stöðva pólitísk ferli. Þetta undirstrikar nauðsyn þess að stefnumótendur, heilbrigðisyfirvöld og talsmenn lýðheilsu fái þau tæki sem þeir þurfa til að fletta ofan af og eyða þessum skaðlegu og röngu upplýsingum. „Misinformation perpetuated by the alcohol industry has contributed to a dangerous gap in public awareness; fewer than one in three Europeans know that alcohol increases cancer risk, and just 20% of women have the information necessary to make informed choices about alcohol consumption. The commercial interests of industries like alcohol and tobacco persistently clash with public health objectives, but we must rise above these challenges. As highlighted in the recent WHO/EURO report on the commercial determinants of noncommunicable diseases, industries employ sophisticated tactics to shape public perception, influence media narratives, and even capture political processes. This underscores the urgency of equipping policymakers, health authorities, and advocates with the tools they need to expose and dismantle these harmful narratives.“
Í sömu skýrslu kemur fram í kafla 1.3.1 (bls.13) að áætlaður samfélagslegur kostnaður áfengisneyslu ef allt er tekið saman nemi um 2.6% af vergri landsframleiðslu (VLF). „There is a substantial and growing body of literature estimating the economic costs to society that are caused by alcohol use. For example, a 2021 PROSPERO-registered systematic review and analysis identified 29 studies focused on the estimation of alcohol’s social cost (73). An analysis aggregating these identified studies from 29 primarily high-income countries showed that, if all harms caused by alcohol were included, the social cost of alcohol use expressed as a percentage of national gross domestic product (GDP) was 2.6%.“
Verg landsframleiðsla (VLF) á Íslandi var 4.321 milljarður árið 2023. Því má ætla að samfélagslegur kostnaður af áfengisneyslu hafi verið rúmir 112 milljarðar króna á Íslandi árið 2023 út frá gögnum WHO. Nákvæm uppreiknuð upphæð er 112.346.000.000. kr.
Samkvæmt úttekt frá desember 2018 er talið að með því að færa áfengissölu frá Systembolaget, ríkissölunni í Svíþjóð, til einkaaðila myndi áfengisneysla þar aukast verulega. Ef salan væri færð til einkarekinna sérverslana mætti gera ráð fyrir því að áfengisneysla ykist um 20,00% á hvern einstakling. Ef salan væri færð inn í matvöruverslanir ykist áfengisneyslan um 31,2% á hvern einstakling. Fyrirkomulag áfengissölu hefur verið mjög svipað hjá Systembolaget í Svíþjóð og hjá ÁTVR á Íslandi og því mætti gera ráð fyrir að sambærileg neysluaukning yrði hér ef einkaaðilar tækju yfir áfengissölu á Íslandi.
Allar rannsóknir sýna að áfengisneysla hefur neikvæð áhrif á lýðheilsu og mikinn samfélagslegan kostnaði í för með sér. Þær sýna einnig að öll aukning í sölu áfengis, m.a. vegna aukins aðgengis að áfengi, veldur tilheyrandi aukningu á áfengistengdum skaða og samfélagslegum kostnaði. Það felst því mikill sparnaður í því að hvika í engu frá samþykktri lýðheilsustefnu til ársins 2030 og markmiðum gildandi laga um einkasölu ÁTVR á áfengi. Sá sparnaður hleypur á milljörðum króna á ári.
Uppeldisleg markmið samfélagsins eins og standa vörð um æskuna og búa henni uppbyggilega umgjörð og heilbrigða uppeldisforsendur eru miklu mikilvægari viðfangsefni en áfengisala er lýtur ítrustu viðskiptasjónarmiðum matvöruverslana. Áfengi í matvöruverslanir NEI TAKK.
Danir státa af þeim vafasama heiðri að eiga heimsmet í unglingadrykkju. Er einhver ástæða til þess taka upp hér á landi svipað sölufyrirkomulag og þar ríkir? Er það að ganga inn í framtíðina? Áfengi í matvöruverslanir NEI TAKK.
Matvöruverslunin á ennþá í hinum mestu brösum með sölu á tóbaki eftir að breytingar voru gerðar á sölufyrirkomulagi þess árið 1996! fyrir 18 árum. “Árangur” algerlega óviðunandi samkvæmt áralöngum könnunum. Börn og ungmenni eigi ekki í neinum teljandi vanda við að kaupa tóbak í verslunum. Áfengi í matvöruverslanir NEI TAKK.
Starfsfólk verslana er að stórum hluta ungmenni. 42% ungmenna 16-17 ára sem vinna með skóla starfa í stórmörkuðum að verslunum. Áfengi í matvöruverslanir NEI TAKK.
Í greinargerðinni með Bónusvæðingar frumvarpinu í áfengismálum eru kaflar sem nefnast “Meint neikvæð” áhrif á neytendur ef smásala á áfengi er gefin frjáls” og “áhrif á neyslu”. Með öðrum orðum þá viðurkennir greinargerðarskrifari ekki, eða veit ekki af, eða hefur ekki kynnt sér fjölmargar rannsóknir sem sýna glögglega afar neikvæðar afleiðingar af því sölufyrirkomulagi á áfengi er frumvarpið gerir ráð fyrir. Áfengi í matvöruverslanir NEI TAKK.
Afstaða landlæknis bæði skynsöm og 100% skýr – Áfengi í matvöruverslanir NEI TAKK.
…og svona mætti lengi telja.
Áfengi er ekki matvara – Áfengismál og stefna í þeim málflokki er spurning um velferðar- og lýðheilsusjónarmið, ekki Bónusvæðingu og ítrustu viðskiptahagsmuni.
“Verslunarfrelsi má ekki rugla saman við einstaklingsfrelsi. Frjálslynd samfélög reisa öll ýmsar skorður við verslun, ekki síst með áfengi.”
Þeir sem vilja leyfa sölu áfengis í matvöruverslunum telja sig hafa málstað að verja í nafni frelsis. Vandinn er á hinn bóginn sá að þeir hafa ekki sýnt fram á að núverandi skipan áfengissölu hérlendis feli í sér skerðingu á einstaklingsfrelsi. Þeir gefa sér einfaldlega að áfengisstefna okkar byggist á gamaldags forræðishyggju. En þeirri spurningu er látið ósvarað hver frelsisskerðingin sé.Á Íslandi hafa þeir sem náð hafa 20 ára aldri greiðan og nokkurn veginn jafnan aðgang að áfengi. Áfengisneytendum er a.m.k. ekki mismunað á grundvelli kyns, stéttar, kynþáttar eða efnahags. Færa má rök fyrir því að slík mismunun hafi viðgengist fyrir árið 1989 þegar flugmenn og flugfreyjur gátu keypt bjór umfram aðrar starfsstéttir. Nú er öldin önnur og flestir Íslendingar búa snertispöl frá vínbúð sem segir sína sögu um frelsið sem ríkir í málaflokknum þótt sumum reynist erfitt að sjá það. En skoðum hliðstætt dæmi. Gefum okkur að í framtíðinni væru margar gerðir harðra fíkniefna seldar í 12 sérverslunum á höfuðborgarsvæðinu og 36 verslunum á landsbyggðinni, auk þess sem nokkur hundruð matsölustaðir og vínveitingahús hefðu þau á boðstólum. Hvaða ályktun mætti draga af þeirri framtíðarsýn? Væntanlega þá að sala efnanna hefði verið gefin frjáls. Ákafir frelsissinnar myndu væntanlega lofa einstaklingsfrelsi Íslendinga. Ætli við myndum eyða orðum á þann sem kvartaði yfir frelsisskerðingu í fíkniefnaríkinu á þeirri forsendu að ekki væri hægt að nálgast efnin í matvöruverslunum? Fíkniefnaneytandi í svo frjálsu samfélagi gæti einungis kvartað yfir lítilsháttar óhagræði sem honum væri búið. Hið sama gildir auðvitað um þann sem vill drekka áfengi á Íslandi í dag. Hann býr við ríkulegt frelsi til að fá sér í glas.
Ég hef rætt hér um einstaklingsfrelsi. Núverandi tilhögun á sölu áfengis á Íslandi felur vitaskuld í sér augljósa skerðingu á verslunarfrelsi. En verslunarfrelsinu má ekki rugla saman við einstaklingsfrelsi. Samkvæmt viðteknum skilningi á einstaklingsfrelsi byggist það á óskoruðum rétti einstaklings til að gera hvað sem honum sýnist svo lengi sem það varðar hann einan, eða fyrst og fremst hann einan. Slíkt frelsi felur óhjákvæmilega í sér rétt fullveðja einstaklings til að valda sjálfum sér skaða svo lengi sem hann eða hún skaðar ekki réttmæta hagsmuni annarra, án samþykkis þeirra, og er fær um að sinna skyldum sínum. Verslunarfrelsi getur aldrei byggst á þessari réttlætingu vegna þess að verslun, sem félagsleg athöfn, varðar hagsmuni annarra og samfélagsins alls. Frjálslynd samfélög reisa því öll ýmsar skorður við verslun, ekki síst með áfengi. Vitaskuld má færa gild rök fyrir verslunarfrelsi. Höfuðrökin fyrir því eru og hafa verið hagkvæmnisrök: Frjáls verslun stuðlar að bættum hag almennings. Reynslan hefur sýnt að þetta eru góð rök. En hagkvæmnisrök eru ekki réttlætisrök. Einstaklingar hafa ekki rétt á að selja áfengi. Sala áfengis er samfélagslegt úrlausnarefni. Gera má þá kröfu til neytenda að þeir leggi á sig lítilsháttar erfiði við kaup á vörum sem geta verið skaðlegar. Þetta gildir t.d. um skotvopn, eiturefni ýmisleg, lyf og líka áfengi. Neysla áfengis er ekki einungis einkamál. Áfengi getur ekki bara skaðað neytandann, heldur líka aðra einstaklinga og samfélagið allt. Umfang skaðans ræðst af magni og mynstri neyslunnar, sem aftur ræðst af aðgengi, verði vörunnar og auglýsingum. En tilfinningin fyrir skaðsemi áfengis dofnar vitaskuld með tímanum, og rótgrónar áfengishefðir blinda okkur sýn. Við getum t.d. reynt að gera okkur í hugarlund hvaða viðbrögð sölumaður fengi sem vildi nú um stundir kynna nýjan svaladrykk á markaði sem valdið gæti 200 líkamskvillum og sjúkdómum, yki verulega líkur á heimilisofbeldi og misnotkun, og kæmi iðulega við sögu í morðum, limlestingum, hvers kyns smáglæpum og banaslysum í umferðinni. Slíkur drykkur er ekki venjuleg vara. Frjálslynt samfélag hefur fullan rétt á að takmarka sölu slíkrar vöru, ekki síst þegar það er gert án þess að skerða frelsi einstaklingsins svo heitið geti, líkt og gert er á Íslandi og í mörgum fylkjum Bandaríkjanna og ríkjum Kanada.
Vilhjálmur Árnason, alþingismaður, hefur boðað að hann muni leggja fram frumvarp um sölu áfengis í matvöruverslunum á haustþingi. Athygli vekur að sjálfur segist hann aldrei hafa drukkið áfengi og ætli sér ekki að gera það í framtíðinni. Í blaðaviðtölum er þessu stundum slegið upp og munu vafalítið margir álykta um óeigingjarna frelsisást þingmannsins af þessu tilefni. En líta má á málið öðrum augum. Drykkjusiðir þingmannsins eru þessum málaflokki nefnilega allsendis óviðkomandi. Uppsláttur blaða um bindindismennsku þingmannsins er einungis til þess fallinn að beina athygli almennings frá kjarna málsins sem er sá að áfengisstefna okkar er tilraun til að virða í senn einstaklingsfrelsi og almannahagsmuni. Að bindindismaður beiti sér fyrir aukinni neyslu áfengis er líkast því að hjólreiðamaður beiti sér gegn hámarkshraða bifreiða eða langhlaupari gegn reykingabanni á veitingahúsum. Slíkur málflutningur væri skondinn, en um áfengi virðist gegna öðru máli. Þar nær yfirborðslegt frelsishjal iðulega að beina athygli fólks frá þeim skaða sem síaukið aðgengi að áfengi veldur samfélagi okkar. Að bjóða upp á áfengi í matvöruverslunum er ekki hænuskref, líkt og stundum er haldið fram. Það fæli í sér margföldun á útsölustöðum áfengis (allt að tíföldun sýnist mér, væri leið Dana farin). Þetta óheillaskref ættum við ekki að stíga í nafni óljósra frelsishugmynda. Við eigum vitaskuld að virða frelsi fullveðja einstaklinga til að ráða eigin lífi sjálfir en líka rétt samfélagsins til að takmarka skaðann sem áfengi veldur einstaklingum, fjölskyldum, atvinnulífinu og samfélaginu öllu. Áframhaldandi bann við sölu áfengis í matvöruverslunum fer ekki gegn hugsjóninni um frelsi einstaklingsins.
Í rannsókn þeirra Eleanor Winpenny, Sunil Patil, Marc Elliott, Lidia Villalba van Dijk, Saba Hinrichs, Theresa Marteau og Ellen Nolte kemur fram að börn og ungmenni í Bretlandi og Hollandi verða fyrir töluverðu áreiti frá áfengisiðnaðaninum í sjónvarpi, mun meir en fullorðið fólk.
Þess ber að geta að notkun áfengis meðal ungs fólks er vaxandi áhyggjuefni í Evrópu. Í rannsókn frá árinu 2011 leiddi í ljós að minnsta kosti tveir þriðju á aldrinum 15-16 ára höfðu neytt áfengis að minnsta kosti einu sinni á ævi sinni og um helmingur greindu frá því að hafa verið drukknir á lífsleið sinni. Þátttökulönd voru 35 lönd í Evrópu.
Langtímarannsóknir sýna, svo ekki verður um villst, að markaðssetning áfengisiðnaðarins eykur líkur á að ungmenni hefur áfengisdrykkju einnig eru töluverðar líkur á að áfengi sé neytt í meira mæli þeirra sem eru byrjaðar að drekka þrátt fyrir ungan aldur (Anderson P, de Bruijn A, Angus K, Gordon R, Hastings G. Impact of Alcohol Advertising and Media Exposure on Adolescent Alcohol Use: A Systematic Review of Longitudinal Studies. Alcohol and Alcoholism 2009).
Varanlegur hlekkur á þessa grein: https://www.foreldrasamtok.is/rannsokn-assessment-of-young-peoples-exposure-to-alcohol-marketing-in-audiovisual-and-online-media/
Þessi vefsíða notar "vafrakökur" til að auðvelda aðgengi að vefnum. Við reiknum með að þú sért sammála því en þú getur afþakkað þáttöku ef þú vilt. Vafraköku stillingarÍ lagi
Vafraköku skilmálar
Vafrakökur
Þessi vefsíða notar vafrakökur til að bæta upplifun þína við að skoða vefsíðu okkar. Af þessum vefkökum eru vefkökur sem eru taldar nauðsynlegar vistaðar af vafranum þínum og eru til að síðan virki eins og hún þarf. Við notum líka aðrar kökur sem hjálpa okkur að greina og skilja hvernig þú notar vefinn. Þær eru vistaðar aðeins með þínu leyfi. Þú getur skráð þig út úr notkun á þeim vefkökum. Með því að leyfa ekki notkun á sumum þessum vefkökum þá getur þín upplifun af notkun vefsins breyst .
Sumar vefkökur eru nauðsynlegar fyrir þig fyrir til að nota alla eiginleiga síðunnar. Þær gera mögulegt að fylgjast með öryggis ógnum. Þær skrá engar persónulegar upplýsingar.
Þessar vefkökur vista upplýsingar um fjölda heimsókna, fjölda einstakra notenda, hvaða síður hver og einn skoðar og hvaða notandi kemur. Þessar upplýsignar hjálpa okkur til að skilja og greina hve vel síðan virkar og hvað er hægt að lagfæra. Okkar vefsíða sýnir ekki auglýsingar eða skráir vefkökur tengdar auglýsingum.
Virkni: Þetta eru vafrakökur sem hjálpa ákveðinni virkni sem ekki er nauðsynleg á vefsíðu okkar. Þessir virkni fela í sér að fella inn efni eins og myndskeið eða deila efni vefsíðunnar á samfélagsmiðla.
Afkasta vafrakökur eru notaðar til að skilja og greina helstu árangurstölur vefsíðunnar sem hjálpa til við að skila betri notendaupplifun fyrir gestina.
Tölfræði: Þessar vafrakökur vista upplýsingar eins og fjölda heimsókna, fjölda einstakra gesta, hvaða síður eru skoðaðar, hvaðan gesturinn kemur og fleira. Þessar upplýsingar hjálpa okkur að skilja og greina hversu vel vefsíðan stendur sig og hvað þarf að bæta .
